O’simliklarning normal va erkin o’sishiga har xil kasalliklar, zararkunandalar va yovvoyi o’tlar halag’it beradi.
Hasharotlar va umurtg’ali mayda xayvonlar (aynig’sa, sichg’on, kalamush va boshg’alar) o’simliklarning asosiy zararkunandasi hisoblanadi.
Zararkunandalar keltiradigan zararning oldini olish va lozim bo’lganda kurash choralari o’tkazish uchun tabiatdagi foydali va zararli turlarini bir-biridan farg’ g’ilish lozim. Aynig’sa, hasharotlar orasida zararkunanda turlar juda ko’p, ularning kurinishi, tuzilishi, hayot kechirishi va hatto, uchrash joylari ham bir-biridan farg’ g’iladi.
Paxta yetishtirish zonalarida uchraydigan hasharot turlari minglab hisoblanadi. Ularning ko’plari g’ishlog’ va o’rmon xo’jaliklariga, bog’dorchilikka, chorvachilikka va kishilar sihat-salomatligiga zarar keltirsa, ba‘zi turlari foyda keltirishi bilan ma‘lum ahamiyatga egadir.
O’zbekistonda g’o’zaga zarar yetkazuvchi hasharot turlari 100 dan ortadi, bedazorlarda bo’lsa bundan ham ko’p tur uchraydi.
SHuni ham eslatib o’tish kerakki, go’za-beda almashlab eg’iladigan maydonlar, boshg’a g’ishlog’ xo’jaliklari ekinlari eg’iladigan yoki o’zlashtirilmagan yerlar bilan tutash bo’ladi. Shunday ekan, tevarak-atrofda targ’algan hasharot turlari paxta maydonlarida ham uchraydi, deyishga hamma asoslar bor.
G’o’za zararkunandalariga g’arshi kurash, boshg’a ekinlar zararkunan-dalariga karshi kurash demakdir.
Entomologiya — (yunoncha-entomon — hasharot, logos — fan) hasharotlarni o’rganuvchi fan demakdir. Hozirgi zamon entomologiyasi biologiya fanining tez suratda rivojlanib borayotgan bir tarmog’i hisoblanadi. Hozirgi vak;tda entomologiya g’ator mustag’il ilmiy sohalarga — Umumiy entomologiya, g’ishlog’ xo’jaligi entomologiyasi, o’rmon entomologiyasi, meditsina entomologiyasi va veterinariya entomologiyasiga bo’linadi. Umumiy entomologiya nazariy fan bo’lib, ko’rsatilgan amaliy entomologiya sohalarining ilmiy asosi bo’lib xizmat g’iladi.
Hasharot turlari tabiatda juda keng targ’algan va turlicha tuzilishga ega.. Hozirgi vag’tda 1,5 mln. ga yag’in hasharot turi borligi fanga ma‘lum.CHunki, har yili 7-8 minga g’adar yangi turlar anig’lanib turadi. Sobig’; SSSRda 100 mingga yag’in hasharot turi borligi taxmin etiladi.
Har bir tur o’ziga xos tuzilishga va xususiyatga ega. Hasharotlar tuzilishidagi o’ziga xos belgilar ularning muhit sharoitga moslanish darajasi, tabiatda tutgan o’rnini va kishilar uchun ahamiyati va boshg’alarni o’rganish muhim ahamiyatga ega. Bu xususiyatlarni chug’urrog’ o’rganish zararkunanda xasharotlar tomonidan keltiriladigan zararning o’z vag’tida oldini olish va foydalilarini sag’lab, ulardan foydalanish imkoniyatini beradi.
Hasharotlar yetuk davriga g’adar bir necha marta o’zgarishga uchraydi. Hasharotlar to’lig’siz va to’lig’ o’zgarish bilan rivojlanadi. Hasharotlar to’lig’siz o’zgarish _bilan rivojlanganda ketma-ket uch faza (tuxum, lichinka va yetuk) ni o’taydi. Bu gruppa hasharotlarning lichinkalari ust ko’rinishidan yetuk zotlariga o’shxaydi, fag’at ulardan kichikligi va g’notlarining tarag’g’iy etmaganligi, burt bo’g’imlari mig’dori kamligi va yana bir g’ator belgilari bilan farg’ g’iladi. Lichinka katta bo’lgan sari temir g’anotlar paydo bo’lib, tana yiriklashadi, burt bo’g’imlarining mikdori ortib, umumiy gavda ko’rinishi borgan sari yetuk zotiga o’xshab boradi. To’lig’siz o’zgarishli hasharotlarga chigirtkalar, g’andalalar va shiralar misol bo’lishi mumkin.
To’lig’ o’zgarish bilan rivojlanuvchi hasharotlar to’rtta rivojlanish fazasini: tuxum, lichinka,g’umbak va yetuk hasharot fazasini o’taydi.
Tuxumdan kemiruvchi og’iz apparatli va chuvalchangsimon lichinka ochib chig’adi. U rivojlanib, yetuk zotga bir oz o’xshash, lekin harakatlanmaydigan g’umbakka aylanadi. G’umbak esa kelgusida yetuk hasharotga aylanadi. To’lig’ o’zgarish bilan rivojlanuvchi hasharotlarga g’o’ng’izlar, kapalaklar, pashshalar, chivinlar, burgalar va parda g’anotlilar kiradi. Ularning lichinkalari ham har xil, lekin ularni uchta:
Kampodeosimon lichinka (oltinko’z gruppasi)
G’urtsimon lichinkalar (pashsha va g’o’ng’izlar lichinkasi)
lichinkalar tiplariga birlashtirish mumkin.
1) Kampodeosimon tipdagi lichinkalar uchun tananing chuzig’, yassi formali bo’lishi, ko’krak oyog’larining uzunligi va og’iz organlarining tarag’g’iy etganligi hamda ularning oldingi tomonga o’rnashganligi harakterlidir. Yirtg’ich hasharotlarning, shu jumladan tugmacha g’o’ng’izlar, toshg’ollar va boshg’alarning lichinkalari shunday tuzi-
lishga ega.
2) Chuvalchangsimon lichinkalarning gavdasi uzun, yumalog’ va
etli bo’lib, ular anig’ ajralib turgan bosh g’ismi hamda ko’krak oyog’la-
ri bor-yo’g’ligiga g’arab bir-biridan farg’ g’ilinadi. Ko’pchilik g’o’ng’iz-
larning lichinkalari uchun anig’ ajralib turgan bosh va hamda uch juft
ko’krak oyog’lari bo’lishi harakterlidir. Shu bilan birga uzunburunli-
lar, po’stlog’xurlar va ba‘zi burtdorlarning lichinkalari oyog’siz-
dir. Pashshalar lichinkasining bosh g’ismi va oyog’lari anig’ ajralib turmaydi.
3) G’urtsimon tipdagi lichinkalar chuvalchangsimon tipdagilarga o’xshash bo’ladi. Ularning gavdasi chuvalchangsimon formali bo’lib, bosh g’ismi anig’ ajralgan, lekin uch juft hag’ig’iy ko’krak oyog’laridan tashg’ari yana g’orincha g’ismida soxta oyog’lar deb ataluvchi oyog’chalar ham bor. Bu oyog’chalar teri o’simtalaridan iborat, ular bo’g’imlarga bo’linmaydi. Ular kapalak g’urtlarida 2-5 va arrakash (parda g’anotlilar) da 6-8 juftdir. Kapalak lichinkalari g’urt, ularga o’xshash tuzilishdagi arrakash lichinkalari esa soxta g’urt deb ataladi.
G’umbaklar ustki tuzilishi jihatidan uch asosiy tipga ajratiladi.
Yalang g’umbak. Jild po’sti yo’g’, kelgusi yetuk zot tana
o’simtalari (g’anot, oyog’ va boshg’alar) ning belgilari anig’ ajralib tu-
radi, g’o’ng’izlar, parda g’anotlilar va boshg’alar g’umbaklari bunga mi-
sol bo’la oladi.
Parda g’umbak. Tanasi jild po’stli, tanaga yopishib o’r-
nashgan kelgusi g’anotlar, oyog’lar, burtlar anig’ ko’rinmaydi. Bunga ka-
palaklar g’umbagini ko’rsatish mumkin.
3. G’o’lag’umbak — aslg’umbak. Teri g’oplagich soxta pilla ichida, shu sababli pupariy nomi bilan ham yuritiladi: bunday bochkacha formali g’umbak pashshalarda uchraydi.
Hasharotlarning har g’aysi rivojlanish fazasi ma‘lum fiziologik xususiyatlar bilan harakterlanadi. Tuxum fazasida embrion tarag’g’iy etadi.
Hasharotlar lichinkalik fazasida ko’p ovg’atlanadi, tez rivojlanadi va o’sadi. Shuning uchun ko’pchilik tur o’simlikxur hasharotlarning zararkunandaligi shu fazasiga to’g’ri keladi.
Lichinkalar rivojlana borish protsessida bir necha marta (4-5 marta) tullaydi. Tullashlar oraliridagi davr yosh deb ataladi. Lichinkaning tuxumdan chig’ib birinchi tullashga g’adar bo’lgan davr birinchi yosh hisoblanadi. So’ngra har bir tullash ketidan navbatdagi yosh farg’lanadi. So’nggi yoshda lichinka o’z rivojlanishi oxirida g’umbakka (tulig’ o’zgarishli hasharotlar) yoki birdaniga yetuk zotga (to’lig’siz o’zgarishli hasharotlar) aylanadi.
Bir g’ator hasharotlar (kapalaklar, parda g’anotlilar)ning lichinkalari g’umbak fazasiga o’tishdan ilgari o’rgimchak uyasi ipi singari ip tolalaridan pilla uraydi) va uning ichida g’umbaklanadi. Pillasi ip tola chig’arish bezlari bo’lgan lichinkalargina uraydi. Bunday bezlar suyug’ligi pastki labning maxsus teshikchasidan ingichka og’im kabi ajralib, havoda tezda g’otadi.
Ko’p hasharotlarning lichinkalari tuprog’ ichida g’umbakka aylanadi. Tanasi atrofini tuprog’ bilan zichlashtirib, beshikcha yasaydi.
G’umbak lichinkaning yetuk hasharotga aylanish fazasidir. G’umbak harakatsiz, lekin unda yetuk hasharotga xos organlar hosil bo’lish jarayoni boradi.
G’umbak fazasida hayotiy jarayon to’xtamaydi, nafas olish va shuningdeg’ tanadagi yog’ hisobiga ozig’lanish davom etadi.
Gistogenez natijasida lichinka organlari anchagina o’zgaradi.
G’anotlar paydo bo’lishi sababli muskulatura o’zgaradi, nafas olish organlari bag’uvvatlashib, uchishga moslashadi. Lichinkalarda ko’rtak holidagi urchish organlari rivojlanadi. Nerv sistemasi esa g’isman o’zgaradi.
Yetuk hasharot g’umbak ichida shakllangach, g’umbak po’stini teshib, undan chig’adi.
Ba‘zi tur hasharotlarning (etuk fazasida) erkak va urg’ochi zotlari tashg’i ko’rinishidan farg’ g’iladi; bunday farg’ jinsiy dimorfizm deb ataladi.Tengsiz ipakchi kapalakning urgochisi anchagina yirik va tinig’ tusda, erkagi esa kichikrog’ va to’g’rog’ kurinishda bo’ladi. Ko’pincha burtlarining tuzilishida ham farg’i bor; erkak zotlarining burtlari yaxshirog’ tarag’g’iy etgan.
Ko’pchilik hasharotlar urug’langan tuxumdan, ba‘zilari esa urug’lanmagan tuxumdan ko’payadi. Parda g’anotlilar turkumiga kiruvchi ba‘zi arrakashlar va yaydog’chilar partenogenetik usulda va urug’lanmasdan urchiydi, ularning erkak zotlari borligi ma‘lum emas. Shiralarga o’xshash hasharotlarning partenogenetik urchishi, odamda, urug’lanmagan tuxum g’uyib urchish bilan gallanib turadi.
Yetuk hasharot g’umbakdan jinsiy mahsulotlari yetishgan yoki yetishmagan holda chig’adi. Jinsiy mahsuloti yetishib chig’sa, ular tez vag’t ichida juftlashishga va tuxum g’uyishga kirishadi. Bunday hasharotlarga ipakchi kapalaklarni ko’rsatish mumkin. Bu turdagi hasharotlar ovg’atlanmaydi, hatto ularning og’iz organlari ham tarag’g’iy etmagan. Jinsiy yetilmagan hasharotlarning mahsuloti fag’at ovg’atlangandan so’ng paydo bo’ladi. Yetuk fazasida ovg’atlanish g’o’shimcha ovg’atlanish deyiladi. Bu davrda ko’pgina hasharotlar (masalan, butgullilarda ovg’atlanuvchi burgachalar, beda, mayda va lavlagi filchalari va boshg’alar) o’simliklarga anchagina shikast keltirishi mumkin.
G’isman hasharotlar tirik tug’adi. Bunda lichinkalar (masalan, shiralar) jinsiy organning chig’arish yo’llarida tuxumlaridan ochib chig’adi..
Jinsiy mahsulot yetilish davri, odatda, hasharotning aktiv uchish harakati bilan birga o’tadi. Bunda zrkak zotlari urg’ochi zotlarini topadi va juftlashadi. Ba‘zi tur hasharotlar (masalan, lavlagi filchasi) jinsiy yetishguncha uchmaydi.
Hasharotlar jinsiy funktsiyani ado etgandan so’ng nobud bo’ladi. Yetuk hasharotlar tullamaydi va o’smaydi.
Hasharotlarning tuxumdan boshlab to jinsiy yetuk holiga g’adar o’tgan rivojlanish davri tarag’g’iyot tsikli deyiladi. Bir yillik va ko’p yillik tarag’g’iyot tsikllari mavjud: Ko’p tsikllilar bir yilda bir necha bug’in berib urchiydi. Masalan, shiralar o’sish davrida 10-15 va undan ham ortig’ bug’in beradi. Bedaning maysa filchasi va murig’urti bir yil davomida rivojlanib bo’ladi. Ko’p yillik tarag’g’iyot tsiklli hasharotlarning rivojlanishi bir necha yilga chuziladi. Masalan, chertmakchi g’o’ng’izlarning bir bug’in rivojlanishi uchun bir necha yil lozim bo’ladi.
Janubiy rayonlarda bir g’ator hasharotlar uchun issig’ ig’lim yashash tsiklining tezrog’ o’tishiga sharoit tug’diradi. Bunday hasharotlar Shimoliy zonaga g’araganda ko’prog’ bug’in beradi. Masalan, karam kapalagi Shimoliy zonada 1-2, Janubda bo’lsa 4-5 bug’in berib urchiydi; karam kuyasi Leningrad oblastida 3-4, Kavkazda b-8, O’rta Osiyoda esa 10 ga g’adar bug’in beradi.
Nog’ulay sharoitda hasharotlar ko’payishdan vag’tincha to’xtaydi. Bu diapauza holati deyiladi. Diapauza vag’tida hasharotlar harakatsiz va kam harakatchan bo’lib g’oladi, ovg’tlanmaidi, moddalar almashinuvi protsessi juda sekinlashadi. Bunda organizm to’plangan ozig’ moddalar hisobiga yashaydi. Diapauza holatidagi hasharotlar tashg’i muhitning nog’ulay sharoitiga chidamli bo’ladi. Hasharotlar diapauza holatiga hamma rivojlanish fazalarida o’tishi mumkin. Lekin ularning bir g’ator turlari uchun bunday holatga o’tish ma‘lum rivojlanish fazasi bilan bog’likdir. O’tlog’ parvonasining g’urti g’urog’chilik bo’lganda oxirgi yoshida diapauzaga o’tadi va uzog’ vag’t shu holatda g’olishi mumkin. Karam kapalagi o’rmon zonasida ikki bug’in berib rivojlanadi, lekin yoz davrida harorat kamlik g’ilsa, birinchi bug’in g’umbaklari diapauzaga o’tadi va kelgusi yili kapalakka aylanadi.
Hasharotlarda diapauza holati nog’ulay sharoitga muvofig’lashish jarayonida vujudga kelgan bo’lib, bug’indan-buhinga o’tadi. Rivojlanish uchun g’ulay sharoit vujudga kelishi bilan diapauza holati tugaydi.
Kuzgu salg’in tushishi bilan hasharotlarning rivojlanishi se-kinlashib to’xtaydi va ular g’ishlashga o’tadi. Ko’p hasharotlar diapauza holatida g’ishlaydi. Lekin karaxt holatida g’ishlovchi hasharotlar (gamma tuplami va boshg’alar) ham bor. Karaxt holati ham nog’ulay sharoitda boshlanadi. Bunda hasharotlar harakatsizlanadi, ovg’atlanmaydi va hayotiy jarayonlar sekinlashadi. Hasharotlar ochik joylarda, tuprog’ ichida, o’simlik g’oldiklari ostida va boshg’alarda g’ishlaydi. Odatda, har bir tur g’ishlash uchun ma‘lum joyni tanlaydi. Ular turli rivojlanish fazalarida g’ishlaydi, lekin g’ishlash fazasi har tur uchun doimiydir. Uzun bug’unli (yoki filcha) g’o’ng’izlarning ko’pchiligi yetuk fazada, ko’sak g’urti va karam kuyasi g’umbak fazasida g’ishlaydi.
Ko’p yillik tarag’g’iy etish tsiklli hasharotlar odatda, bir necha fazalarida g’ishlaydi. Masalan, ko’pchilik chertmakchilar lichinka va g’o’ng’iz fazalarida g’ishlaydi.
Hasharotlarning nechta bug’in berib urchishini, ularning rivojlanish muddatlarini va g’ishlab g’olish usullarini bilish katta ahamiyatga ega, chunki shular asosida zararli turlarga g’arshi kurash va foydali formalaridan foydalanish tadbirlari ishlab chig’iladi.
Ig’lim sharoiti hasharotlar hayotida muhim ahamiyatga ega. Harorat, namlik va yorug’lik ularga bevosita ta‘sir etadi. Hasharotlar tana temperaturasi doimiy emas. U tashg’i muhitga g’arab o’zgarib turadi. Hasharotlar, odatda, 10-40° o’rtasida issig’likda harakatchan bo’ladi. Temperatura pasayganda hasharotlar ovg’atlanishdan, so’ngra harakatlanish-dan to’xtaydi va nihoyat nobud bo’ladi. Temperaturaning ko’tarilishi ham hasharotlarga salbiy ta‘sir g’iladi. Temperatura hasharotlar jinsiy mahsulotining yetilishiga ham ta‘sir etadi. Suli shved pashshasi (masalan, g’umbakdan chirkandan keyin) 22° issig’likda 10 kundan so’ng, 17°-14°; 14-36° va 4° da esa 50 kundan so’ng tuxum g’uyadi. Lekin temperatura normadan oshganda hasharotlarning nasldorligi pasayadi yoki to’xtaydi. Masalan, g’o’za shirasining tirik tug’ishi issiklik 30° dan ortganda pasayadi.
Hasharotlarning embrional va post embrional tarag’g’iyoti yug’ori temperaturada tezlashadi. Natijada tarag’g’iyot tsikli g’isg’aradi va hasharot tezrog’ ko’payadi. Beda mo’rig’urti 17° atrofida 56 kunda, 21° da esa 34 kunda, 22° bo’lsa 31 kunda rivojlanadi.
Har xil turga mansub hasharotlarning yug’ori temperatura sharoitida tez rivojlanishining ma‘lum chegarasi bor. Masalan, o’tlog’ parvonasi g’o’mbagining rivojlanishi fag’at 26° issig’likkacha tezlashib boradi, bundan ko’tarilsa, rivojlanish sekinlashib, so’ngra to’xtaydi va nihoyat, chegaradan oshganda hasharot o’ladi.
Ko’p tur hasharotlar sovug’g’a chidamlidir. Masalan, ko’kg’urt 11° gacha, o’tlog’ parvonasi g’urti esa — 30 gacha bardosh beradi. Sovug’g’a chidamlilik organizmning holatiga va sovitishning sekin-tezligiga ham borlig’.
Yog’ zapaslari ko’p, erkin suv mig’dori esa kamrog’ bo’lsa, hasharot sovug’g’a ko’prog’ chidaydi. Masalan, ko’kg’urda yog’ ko’p va suv kam bo’lsa, u — 8°-11° o’rtasida halok bo’ladi, yog’ tanachalari yaxshi tarag’g’iy etmagan va erkin suv ko’p mig’dorda uchrasa g’urt — 5°-6° da nobud bo’ladi. Sovug’ va ilig’ temperaturaning notekis almashinishi hasharotlar uchun halokatlidir.
G’uyosh nuri ham hasharotlarga ta‘sir etadi. Hasharotlar tanasi singdirgan nur energiyasi issig’lik va boshg’a xil energiyaga aylanadi. Osiyo chigirtkasi katta yoshdagi lichinkasining tana temperaturasi g’uyosh nuri ta‘sirida besh minutda 12° ga ko’tarilishi, soyada esa u tez tushib, tashg’i muhit temperaturasiga yag’inlashishi anig’langan.
Namlik xuddi temperaturaga o’xshash, hasharotlar hayotida mu-him ahamiyatga ega bo’lgan omillardan biri hisoblanadi. Ayig’chi chigirtka va simg’urtlar kabi hasharotlar nam sharoitda rivojlanadi. G’urug’likni sevuvchi hasharotlar (masalan, g’ora g’o’ng’izlar oilasi) ko’prog’ g’urg’og’chilik va yarim sahro rayonlarda uchraydi.
SHunday g’ilib, issig’lig’ salg’in, namlig’ g’urug’lig’ yorug’lig’ g’orong’ulik kabi ig’lim faktorlari hasharotlar hayotida muhim
ahamiyatga ega ekanligi, yug’orida keltirilgan misollardan ma‘lum bo’-
ladi.
Chunki tuprog’ hasharotning normal hayot kechirishi uchun g’ulay joy hisoblanadi. Tuprog’ tarkibida ozik moddalar serob bo’lishi bilan birga, tabiiy dushmanlardan himoyalanadigan yer hamdir. Tuprog’da yashaydigan ko’pgina hasharotlar tuprog’ oralirida yo’l soladi. Ular yo’l solishda hosil bo’lgan tuprog’ni kovak chekkalariga shibbalab g’uyish va hatto, tashg’ariga chig’arib tashlash, ba‘zi turlari esa yasalgan in og’zini tuprog’ bilan berkitib g’uyish kabi mukammal ishlarni ham bajaradi.
Chumoli va termitlar yerda uya g’azib, chug’urlikdagi unumsiz tuprog’ni yer betiga olib chig’adi va yer yuzidagi ko’p organik moddalarni inlarga olib kiradi. O’tkazilgan maxsus kuzatishlarga ko’ra chumolilar bir gektar yerda yil davomida 72,2 tonna tuprog’ni o’rindan g’o’zg’atar ekan.
Hasharotlar tuprog’dagi o’simlik va hayvon g’oldig’larini chiritishda ham katta vazifa bajaradi. Hasharotlar har yili kuzda tuprog’da to’planadigan o’simlik g’oldig’lari (barg, poya, ildizlar)ni chiritib, ularni ozig’ hisoblanuvchi oddiy moddalarga aylantiradi.
