aholim favqulodda vaziyatIardan muhofaza qilishga tayyorlash hisoblanadi. Bu borada O’zbekiston Respublikasinmg «Ahohni va hududlaml
tabiiy va texnogen xususiyatIi favqulodda vaziyatlardan muhofaza qilish
to’g’risida»gi va «Fuqaro muhofazasi to’g’risda»gi qonunlari hamda
O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkarnasining 1998-yil 7-noyabrdagi 427-sonli «O’zbekiston Respublikasi aholisini favqulodda vaziyatlardan muhofaza qilishga tayyorlash tartibi to’g’risida»gi qarori asoslda
respublikamiz aholisini favqulodda vaziyatIardan muhofaza qilishga
tayyorlash ishlari yo’lga qo’yilgan. Bu huquqiy-me’yoriy hujjatlaming
bandlarida va Vazirlar Mahkamasining 427-sonli qarorida ta’kidlanganidek: «O’zbekiston Respublikasi aholisini favqulodda vaziyatIardan muhofaza qilishga tayyorlash (shu jumladan, ta’lim muassasalaridagi fuqarolami harn) majburiydim. Fuqarolami favqulodda vaziyatlarda harakat
qihshga tayyorlash, mulkchIlik shakllaridan qat’iy nazar, korxonalarda,
muassasalarda va tashkilotlarda., yashash joylarida, ularning yoshlan va
ijtimoiy guruhlarga qarab olib boriladi
Fuqarolaming FM bO’yicha o’qitish — aholini dushmanning ommaviy qirg’in qurollari ta’siridan, tabiiy ofatlar, avariya va fojia oqibatlaridan himoyalanishga tayyorlashning asosiy tadbirlarldan biri bO’lib
hisoblanadi. O’qitish FM ning boshlig’i va uning shtablari ko’rsatmasL
shuningdek, fuqaro muhofazasi masalalari bilan shug’ullanuvchi hududiy harnda ishlab chiqarish yo’nalishlari bo’yicha tuzilgan yuqori tashkiloti FM ning mas’uliyatli boshliqlari qarori, buyrug’l asosida tashkil
etiladi va olib boriladi. Ishchi va xizmatchilami FM ga o’qitish har bir
xo’jalik obyektining boshlig’i zimmasiga yuklanadi.
FM shtabi o’qitish tadbirlarini tashkil etadi, ta’minlaydi va rahbarlik qiladl, o’z vaqtida o’qishlami, arnaliy mashg’ulotlami olib borilishini
nazorat qiladi.
Obyektda bajariladigan vazifalarga qarab FM yo’nalishida fuqarolar quyidagi toifalar bo’yicha o’qitiladi:
— FM ning rahbar tarkiblari;
— FM tuzilmalariga kiruvchi fuqarolar;
— FM tuzilmalariga kirmaydigan fuqarolar;
Ishlab chiqarish va obyekt FM rejasida ko’rsatilgan tadbirlarni hisobga olgan holda har bir toifa shaxslarini ma’ium dastur asosida o’qitish maqsadga muvofiqdir.
yuqorida ta’kidlangan FVlarda, fuqarolarni ongli ravishda tez, qat’iyan
harakat qilishga, iqtisodiyot tarmoqlarini tezda qayta tiklab, uni ishga
tushirib yuborishga va talafot ko’rganlarga o’z vaqtida kerakli yordarnlami
ko’rsata olishga o’rgatadi. Albatta, bu vazifalar, tabiiy ofatlar, avariya va
talafotlarning tabiati, tavsifi, kelib chiqish sabablari va ulami keltiradigan
oqibatlarini chuqur o’rganish natijasidagina amalga oshiriladi. Shu sababdan fuqaro muhofazasi xodimlari oldiga juda katta mas’uliyat (harbiy va
tinchlik davrida ham) fuqarolarni FV lar ruhida o’qitish vazifasini qo’yadi.
Hamma katta yoshdagi odamlar, jumladan, ishlab chiqarishda ishtirok etmaydiganlar ham fuqarolar muhofazasini o’rganishi kerak. Albatta, bunda, xalqni FM siga tayyorlashda, ko’proq tinchlik davrida bo’ladigan FV oqibatlarini tugatish yo’l-yo’riqnomalariga yo’naltirilishi lozim.
Ayniqsa, hozirgi davrda Respublikamizda olib borilayotgan iqtisodiy islohotlar sharoitida xalqni FM ga tayyorlash yangicha tartibda o’qitishni taqozo etadi. Chunki shu bugungi kunga kelib, xalqimizni FM ga
o’qitishning vazifalari ham, uslublari ham o’zgardi.
Yangi tizimda o’qitishning asosiy tamoyillari quyidagilardan iborat:
1 O’qitishni tashkil etishning differensatsiya uslubi;
2 Korxona va tashkilot FM boshlig’i o’z qo’l ostidagi xodimlarini
o’qitishda FM bo’yicha mustaqil ravishda o’tiladigan dars mavzularim
va dars o’tish tartiblarini o’zi belgilashi;
3. O’z korxonasining xususiyatlarini ko’zlagan holda, ishlab chiqarishga murnkin qadar zarar bermaydigan, qisqa vaqtda dars o’tishning
shakl va uslublarini tanlashi;
4.0’zi yashayotgan joyning tabiiy, iqlim sharoitini hisobga olib,
tabiiy of at, avariya va fojiyalaryo’nalishida o’qitishni tashkil etishi;
5 FM vazifalarini lshlab chiqarish shu jumladan, ta’lim jarayoni
rejalari bilan birgalikda xal etish va boshqalar.
Aholini FM ga o’qitish — o’quv yurtlarida, ish joylarida va yashash
maskanlanda tashkil etiladi. Aholini FM ga o’qitish sifati to’g’ri qo’Uangan o’qitish shakli va uslublariga bog’liqdir. O’qitish shakllari o’qish
jarayonming tashkiliy tomomni ifodalaydi. Masalan, mashg’ulotlarining
tuzilishim va uni olib borish joyini, vaqtini, muddatini, mashg’ulot rahbarlari hamda o’qiyotganlarmng ish faoliyatini, uning malakasini, mutaxassisligini nazarga olish kerak. O’qitish shakllari quyidagi asosiy
guruhlarga: sinf mashg’ulotlari, dala mashg’ulotlari, mashqlar, maxsustaktik o’qish, komandir va shtab boshliqlarini o’qitish hamda har taraflama (kompleks) o’qishlarga bo’linadi.
O’rgatish usulida mashg’ulot rahbari o’rganuvchilaming bilim,
malaka va mahoratiga suyanib FM vazifalarini bajarish uchun aqliy va
jismoniy shakllantiradi. Aholini FM bo’yicha o’qitishda har xii o’quv
uslublari qo’llaniladi. Chunonchi:
• o’quv materialini bayon etish (ma’ruza, hikoya, tushuntirish);
• ko’rsatish, namoyish etish, o’rganuvchilarga shaxsan FM bo’linmalarining harakatlarini diofilm va kinofilmlar orqali kO’rsatish;
• mashqlar (aholini qirg’in qurollar hamda radioaktiv, kimyoviy
moddalar ta’sirlaridan himoya qilish normativlarini amaliy o’qitish) /
bajarish;
• amaliy mashg’ulot (maxsus Jihozlangan xonalarda, markazlarda
shaharchalarda, texnikada, asboblarda) O’tkazISh.
Shuni nazarda tutish kerakki, o’qitishning shakli va uslublari birbiridan ajralmagan holda o’zaro dialektik uzilmas aloqada bo’lishi talab
etiladi.
Aholini FM bo’yicha o’qitishda eng samara beradigan uslublardnn biri
— bu amaliy mashg’ulotdir. U aholi tomonidan u yoki bu usullami bajarishda ko’nikmalar hosil qilish va malakasini oshirish uchun mo’ljallangan
himoya inshootlari va yakka tartibda saqlovchi vositalardan amaliy foydalanish, radiatsiyaviy va kimyoviy razvedka asboblari bilan ishlash, nurlanish va radioaktiv zararlanishni nazorat qilish hamda tabiiy ofatlar, ishlab
chiqarish avariyalari, fojiya oqibatlarini tugatish, aholini ommaviy qirg’in
qurollaridan himoya qilishda u1ami arnaliy ishlarga o’rgatadigan me’yorlami ishlab chiqishdir. Mashg’ulotlar paytida asosiy diqqat-e’tibor rna’navly-ijtimoiy va psixologik tayyorlashga, aholida FM chora-tadbirlari samarasini va unga ishonch hosil qilish kerakligini, ta’lim-tarbiya, intizorn, matonat va o’z burchini eng murakkab va dahshatli sharoitda ham bajarishga
safarbar etishga qaratilgan bo’lishi kerak.
Respublikamiz aholisini FV lardan muhofaza qilishga tayyorlash va
qayta tayyorlash 3 guruhga bo’lingan holda amalga oshiriladi:
a) ishlab chiqarish va xizmat ko’rsatish sohalarida band bo’lgan
aholi, idoraviy bo’ysunishdan, tashkiliy-huquqiy shakllaridan qat’iy nazar oliy va o’rta maxsus kasb-hunar ta’limi muassasalarining talaba
o’quvchilari;
b) ishlab chiqarish va xizmat kO’rsatish sohalarida band bo’lmagan
aholi (nogironlar, uy bekalari, nafaqaxo’rlar);
v) Qoraqalpog’iston Respublikasl, viloyadar, shaharlar va tumanlar
davlat hokimiyati va boshqaruvchi organlari, vazirliklar, idoralar, mulkchilik shakllaridan qat’iy nazar, birlashmalar, korxonalar, muassasalar
va tashkilotlar rahbarlari hamda FV dan muhofaza qilish mutaxassislari.
Ishlab chiqarish va xizmat ko’rsatish sohalarida band bo’lgan aholini tayyorlash ish joylarida tavsiya etilgan dasturlar asosida amalga oshiriladi. Umumiy o’rta ta’lim muassasalarida o’quvchilarni Fuqaro muhofazasiga tayyorlash «Kadrlar tayyorlash rnilliy dasturi», «Ta’lim
to’g’risida»gi (23-avgust 1997-yil) qonuniga muvofiq ta’lim muassasalarida olib boriladi. O’zbekiston Respublikasi xalq ta’limi vazirligining
o’rta umumta’lim maktablarining I-IX sinflarida «Sog’lom avlod asoslari», «Salomatlik», «Yo’l harakati qoidalari» kabi kurslar kiritilgan. Bu
fanlarni o’qitishda shaxsiy va jamoa xavfsizligi asoslarini o’rgatish,
xavfli vaziyatlarni ko’ra bilish, uni baholash hamda favqulodda vaziyatlarda uyda, ko’chada, jamoat transportida bajarilishi kerak bo’lgan xattiharakatIarni o’rgatishga ham e’tibor qaratilgan.
Akademik litsey va kasb-hunar kollejlari o’quvchilariga «Chaqirivga qadar boslang’ich tayyorgarlik» fani tarkibida «Fuqaro muhofazasi»
darslari 35 soat hajrnida olib borilishi ko’zda tutilgan.
Oliy ta’lim muassasalarida «Hayot faoliyati havfsizligi» ta’lim
yo’nalishi umumkasbiy fanlari qatorida «Favqulodda vaziyatlar va fuqaralo muhofizasi» fani o’qitiladl. 2009-2010 o’quv yilidan e’tiboran barcha oliy ta’lim muassasalarda «Hayot faoliyati havfsizligi» fanini o’qitish joriy etilgan. Ta’lim berish jarayonida favqulodda vaziyatIarni tavsifi hamda aholini va hududlarni tabily-texnogen va favqulodda vaziyatlardan muhofaza qilish usullarini o’rgatishga ahamiyat beriladi.
Dasturlar O’zbekiston Respublikasi Favqulodda vaziyatlar vazirligi
bilan kehshilgan holda Xalq ta’limi vazirligi, Oliy va o’rta maxsus ta’-
lim vaziriigi, Sog’liqni saqlash vazirliklari tomonidan tasdiqlanadi.
Ishlab chiqarish va xizmat ko’rsatish sohasida band bo’lmagan aholiga ta’lim benshda kO’proq suhbatlar o’tkazish, o’quv filmlari ko’rsatish, mustaqil ravishda qo’llanma va eslatrnalami o’rganish, radioeshittirish va teleko’rsatuvlar yordamida olib bonladi. Bu toifadagi aholini
tayyorlashda asosiy e’tibor ularni ma’naviy-ruhiy tayyorlashga, favqulodda vaziyatlami turlari haqida rna’lumot berishga, favqulodda vaziyatlar sodir bo’lganda qanday xatti-harakatlar qilishga, shaxsiy va jarnoa
hirnoya vositalaridan foydalanishga qaratiladi. Bu toifadagi aholini
tayyorlash o’quv-rnaslahat punktlarida amalga oshiriladi. Bunday o’quv
punktlari fuqaro muhofazaslga taalluqli ko’rgazmali qurollar: televizor,
vidornagnitofon, kinoproyektor va boshqa jihozlar bilan jihozlanishi 10-
zim. Bulardan tashqari, o’quv xonalari o’quv ko’rgazma vositalari bilan
jihozlansa maqsadga rnuvofiq. Jumladan:
1. Fuqaro muhofazasiga doir O’zbekiston Respublikasi qonunlari, O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining qarorlari, Fuqaro muhofazasi boshlig’ining buyruqlari va boshqa huquqiy-me’yoriy hujjatlar;
2. Favqulodda vaziyatlarning turlari va ulardan muhofazalanish
qoidalari:
3. Favqulodda vaziyat xavfi tug’ilganda aholmi ogohlantirish tartibqoidalari:
4. Favqulodda vaLiyat ro’y berganda aholini evakuatsiya qilish
tartIblari:
5. Birinchi tibbiy yordam ko’rsatish usullari va shaxsiy saqlovchi
vositalar na’munalari:
Uchinchi tOlfa fuqarolarini tayyorlash (obyekt rahbarlari va mutaxassislarini) Favqulodda vaziyatlar vazirligining «Fuqaro rnuhofazasi»
insntutida olib bonladi. Rahbarlarga ta’lim berishda aholini va hududI ami Favqulodda vaziyatlami muhofaza qilishga tayyorlash, avariya,
hal ok at, tabiiy ofatlar sodir bo’lganda ulaming oqibatlarini bartaraf
etish, fuqaro muhofazasi kuch va vositalarini tashkil etishning asosiy
qoidalarini o’rgatIshga qaratiladi
Fuqarolarni FVlardan muhofaza qilish sohasi bo’yicha tayyorlashning asosiy vazifalari quyidagilardan iborat:
1 Aholining barcha qatlarnlarini FV dan muhofaza qllish qoidalarining asosiy usullarini, jabrlanganlarga birinchi tibbiy yordam ko’rsatish
usullarini hamda himoya inshootlaridan va yakka tartibda sha'{siy saqlovchi vositalaridan foydalanlsh qOldalarini o’rganishi;
2 Boshqaruvning barcha pog’onadagi rahbarlarinL aholini FV lardan muhofaza qilish bo’yicha harakat qilishga tayyorlash va qayta tayyorlash:
3. Davlat hokimiyati va boshqaruv organlari, korxonalar, muassasalar, tashkilotlar rahbarlari va mutaxassislar qutqaruv va birlamchi
tiklov ishlarini o’tkazishi. QBTI uchun FM kuch va vositalarini tayyorlash, ulaming boshqarish ko ‘nikmalarini shakillantirish.
Ishlab chiqarish va xizmat ko’rsatish sohalarida band bo’lgan aholini tayyorlash, ish joylarida mashg’ulotlar o’tkazish va tavsiya qilinadigan dasturlarga muvofiq FV da harakat qilishni mustaqil ravishda
o’rganish, keyinchalik mustahkamlash yo’li bilan amalga oshiriladi.
Umumo’rta, o’rta maxsus kasb-hunar va oliy ta’lim o’quv yurtlarining talaba va o’quvchilarini tayyorlash. FV larda muhofaza qilish sohasidagi umumta’lim dasturiga muvofiq o’qish vaqtida amalga oshiriladi.
Davlat hokimiyati va boshqaruv organlarL vazirliklar, idoralar,
muassasalar va tashkilotlarning rahbarlari va mutaxassislar O’zbekiston
Respublikasi FVV Fuqaro muhofazasi institutida 40 va 80 soath mashg’ulotlarni o’tadilar. Shuningdek, o’qishuvlar harbiylashtinlmagan qo’-
shilmalaming rahbar boshliqlari tarkibi harbiylashtirilgan avariya-qutqaruv va doimiy tayyor max sus qo’shilmalar tarkibidagi korxona, muassasa va tashkilotlar xodimlari FV lar bo’yicha rahbarlar tarkibini tayyorlash markazlarida, shu bilan birga, o’quv mashqlari, mashg’ulotlar o’tkaziladigan maskanlarda olib boriladi
Harbiylashtirilmagan qo’shilmalar tarkibidagi korxonalar, muassasalar va tashkilotlar xodimlari bevosita ish joylarida tayyorgarlikdan
o’tadilar.
