HFX FANIGA KIRISH UNING ASOSIY VAZIFALARI VA MAQSADI TARKIBIY QISMLARI

Hayot faoliyati xavfsizligi (HFX) — ishlab chiqarish va noishlab
chiqarish muhitida insonni atrof muhitga ta`sirini hisobga olgan holda
xavfsizligini taminlashga yo`naltirilgan bilimlar sistemasidir.
HFXning maqsadi ishlab chiqarishda avariyasiz holatga erishish,
jarohatlanishni oldini olish, insonlar sog’ligini saqlash, mehnat
qobiliyatini va mehnat sifatini oshirish hisoblanadi.
Qo`yilgan maqsadga erishish uchun quyidagi ikki masalani
yechish lozim bo`ladi:
1. Ilmiy (inson-mashina sistemasini; atrof muhit-inson, xavfli (zararli) ishlab
chiqarish omillari va boshqalarni matematik modellashtirish);
2. Amaliy (uskunalarga xizmat ko`rsatishda mehnat xavfsizligini taminlash)

Hayotni saqlash qonunidagi oqimlar insonga o`zini oziq-ovqatga, suvga,
havoga, quyosh energiyasiga, o`rab turgan muhit haqidagi informatsiyalarga bo`lgan
ehtiyojlarini qanoatlantirishi uchun kerak. SHu bilan bir vaqtda inson hayotiy
fazasida o`zidan ongli faoliyati bilan aloqador bo`lgan (mexanik, intellektual
energiyalar) bioliogik jarayon chiqimlari ko`rinishidagi ma`lum massadagi
moddalar oqimini, issiqlik energiya va boshqa energiya oqimini ajratadi. Moddalar
va energiyalar oqimi almashinuvi inson ishtirok etmaydigan jarayonlar uchun ham
xarakterlidir.
Tabiiy muhit bizning planetamizga quyosh energiyasi oqimi kirib kelishini
ta`minlaydi. Bu esa o`z navbatida biosferada o`simlik va hayvonlar oqimini,
moddalar (havo, suv) adiabatik oqimini, har xil energiyalar oqimini, jumladan
favqulodda holatlarda tabiiy muhitdagi energiyalar oqimini ro`yobga keltiradi.
Texnosfera uchun barcha turdagi xom ashyo va energiyalar oqimi, mahsulotlar
va odamlar navbati oqimlarining har xilligi; chiqindi oqimlari (atmosferaga
chiqarilayotgan chiqindilar, suv hovzalariga tashlanayotgan sanoat chiqindilari, iflos
suvlar, suyuq va qattiq chiqindilar, har xil energetik ta`sirlar) xarakterlidir.
Har qanday xo`jalik yuritishning chiqindilari va teskari samarasi bo`ladi va
ularni butunlay yo`qotib bo`lmaydi. Ularni bir fizik-ximik shakldan boshqa shaklga
o`tkazish yoki fazoga chiqarib yuborish mumkin. Bundan tashqari texnosferada yuz
beradigan to`satdan portlash, yong’inlar natijasida, qurilish konstruktsiyalarini
buzilishida, transport avariyalarida va shunga o`xshashlarda katta miqdordagi
chiqindilar hosil bo`lishi va energiya oqimlarini yuzaga keltirishi mumkin.
Tabiiy muhitning asosiy oqimlari. Texnosferadagi asosiy oqimlar.
– quyosh nurlanishi, yulduz va
planetalar nurlanishi;
– kosmik nurlar, chang, asteroidlar;
– erning elektr va magnit maydoni;
– ekosistemalarda, biosferada
moddalar aylanishi;
– atmosfera, gidrosfera va litosfera
holatlari shu jumladan
favqulodda holatlar;
– boshqalar.
– xomashyolar, energiyalar oqimi;
– iqtisodiyot sohasi mahsulotlarining
oqimi;
– iqtisodiyot sohasi chiqindilari;
– maishiy chiqindilar;
– axborot oqimlari;
– transport oqimlari;
– yorug’lik oqimi (sun`iy yoritish);
– moddalar va texnogen
avariyalardagi energiya
oqimlari;
– boshqalar.
Ijtimoiy muhitdagi asosiy oqimlar.
Hayot faoliyati jarayonida inson
iste`mol qiladigan va chiqaradigan
asosiy oqimlar.
– axborot oqimlari (o`qitish, davlat
boshqaruvi, xalqaro hamkorlik
boshqalar);
– odamlar oqimi (demografik
portlash, aholi urbanizatsiyasi);
– narkotik , alkogol vositalar va
boshqa oqimlari;
– boshqalar.
– kislorod, oziq-ovqat, suv va boshqa
moddalar (alkogol, tamaki,
narkotiklar)oqimlari;
– energiyalar oqimi (mexanik, issiqlik,
quyosh va boshqalar);
– informatsiya oqimlari;
-hayot faoliyat jarayonidagi
chiqindilar oqimi;
-boshqalar.
HFX insonni har qanday muhitdagi faoliyatida uning xavfsizligi va
sog’ligini ta`minlovchi, xavfli va zararli omillardan himoya qiluvchi
amaliyot va nazariyani qamrab olgan ilmiy bilimlar majmuidir.
Bu fan quyidagi asosiy masalalarni yechadi:
– atrof muhitning noqulay ta`sirlarini turkumlaydi (aniqlaydi va sonli
baholaydi);
– insonni xavflardan himoyalaydi yoki unga noqulay omillar ta`sirini oldini
oladi;
– xavfli va zararli omillarni ta`siri salbiy oqibatlarini tugatish;
– muhitda insonga normal, shinam sharoit yaratish.
HFXning integral ko`rsatkichi hayotning davomiyligi hisoblanadi.
Sivilizatsiya taraqqiyoti (ilmiy-texnikaning, iqtisodning rivojlanish,
qishloq xo`jaligini industrlashtirish, har xil energiyalardan foydalanish –
yadro energiyasigacha, yangi mashina va mexanizmlarni yaratilishi,
zararkunandalarga qarshi har xil o`g’itlarning qo`llanilishi) inson
sog’ligiga salbiy ta`sir etuvchi zararli omillar miqdorini sezilarli darajada
ko`paytirmoqda. SHu sababli ushbu omillardan himoyalash inson hayot
faoliyatini taminlashning muhim elementi bo`lib qolmoqda.
Insoniyat paydo bo`lgandan boshlab o`zining ko`payishi davomida
iqtisodiyotni rivojlantirish bilan birga xavfsizlikning ijtimoiy-iqtisodiy
sistemasini yaratdi. Buning oqibatida insonga zararli ta`sirlar sonini
oshishiga qaramasdan insonning xavfsizligi darajasi ortdi. Hozirgi vaqtda
eng rivojlangan mamlakatlarda insonlarning o`rtacha umr ko`rishi 77
yoshni tashkil qiladi.
“Hayot faoliyati xavfsizligi” kursi inson organizmi va atrof muhit
o`rtasidagi murakkab aloqalarni bilish jarayonini ko`zda tutadi. Insonni
muhitga ta`siri fizikaviy qonunlar bo`yicha muhitning barcha tashkil
etuvchilari (komponentlari)ni qarama-qarshi ta`sirini yuzaga keltiradi.
Inson organizmi u yoki bu ta`sirlarni moslashish chegarasidan
oshmaguncha og’riqsiz qabul qiladi.
Hayot faoliyati xavfsizligi quyidagi masalalarni ko`rib chiqadi:
– maishiy muhitdagi xavfsizlik;
– ishlab chiqarish muhitidagi xavfsizlik;
– shahar muhitidagi hayot faoliyati xavfsizligi;
– atrof muhitdagi xavfsizlik;
– tinchlik va urush vaqtidagi favqulodda holatlar.
Maishiy muhit – bu maishiy sharoitdagi insonga ta`sir qiluvchi
barcha omillarning yig’indisidir. Organizmni maishiy omillarga
reaktsiyasini fanning sog’lom turmush tarzi, sog’lom turmush tarzining
kasallik profilaktikasi bilan aloqasi masalalariga bag’ishlangan
mavzularida o`qish mumkin.
Ishlab chiqarish muhiti – bu mehnat faoliyati jarayonida insonga
ta`sir qiluvchi omillar yig’indisidir.
Tabiiy muhitdagi xavfsizlik – bu ekologiyaning sohalaridan biridir.
Ekologiya organizmni atrof muhit bilan o`zaro ta`siri qonuniyatlarini
o`rganadi.