KOVAKICHLILAR TIPI
Kovakichlilar (Coelenterata) — tuban tuzilgan suvda yashovchi umurtqasiz hayvonlar tipi. B. eng kad. koʻp hujayralilar, vend davridan maʼlum. Koʻpchilik turlari dengizlarda yakka yoki koloniya boʻlib yashaydi. Dengiz Boshliqchililarning hayot siklida oʻtroq yashovchi polip va erkin suzib yuruvchi meduza davrlari gallanib turadi (metagenez). Ayrim Boshliqchililar (gidralar, korall poliplar)ning meduza davri boʻlmaydi, baʼzi ssifomeduzalar va gidroidlarning polip davri yoʻqolgan. Alohida B.ning tanasi tashqi ektoderma va ichki endodermadan iborat ikkita qavatdan tashkil topgan.
Ektoderma va endoderma oraligʻida hujayrasiz, quyuqmodda — mezogliy boʻladi. Boshliqchililar tanasi hujayralari toʻla ixtisoslashmaganligi uchun toʻqima va organlari rivojlanmagan. Ektodermasidagi hujayralarning asosiy qismi epiteliymuskul, otuvchi va ixtisoslashmagan oraliq hujayralardan iborat. Epiteliymuskul hujayralari qoplash va harakatlanish funksiyalarini bajaradi. Otuvchi hujayralar oʻljani falajlab ushlash va himoya vazifasini bajaradi, ularda otiluvchi ipchalarga ega boʻlgan otuvchi kapsula shakllanadi. Oraliq xujayralar boshqa hamma hujayralarni hosil qiladi. Endodermada epiteliymuskul va oziqni qamrab olib hazm qiluvchi bezli xujayralar boʻladi. Tana boʻshligʻi qopga oʻxshash boʻlib, maxsus toʻsiq (septa) lar yordamida kameralarga boʻlingan, meduzalarda murakkab naylar sistemasidan iborat.
Tana boʻshligʻi ogʻiz teshigi orqali tashqariga ochiladi. Ogʻiz teshigi paypaslagichlar bilan oʻralgan. Ogʻiz teshigi orqali oziq moddalar tana boʻshligʻiga oʻtadi va hazm boʻlmagan oziq moddalar chiqib ketadi. Oziq tana boʻshligʻida va endoderma hujayralari ichida hazm boʻladi. Nerv sistemasi diffuz (tarqoq), tartibsiz joylashgan, oʻsimtalari orqali bir-biri bilan tutashib ketadigan nerv hujayralaridan iborat.
Meduzalarda bundan tashqari soyaboni chetida ikkita nerv halqasi, sezgi organlari — yorugʻlik sezuvchi koʻzchalar, muvozanat organlari (statotsistlar) va ropaliyalar (ssifomeduzalar) boʻladi. Jinsiy va jinssiz koʻpayadi. Jinssiz kurtaklanish orqali bir qancha turlar koloniya hosil qiladi. Koʻpchiligi ayrim jinsli. Gidroidlarning jinsiy hujayralari ektodermada; ssifoid va korall poliplarda endodermada hosil boʻladi. Koʻpchilik dengiz Boshliqchililarda urugʻlangan tuxum hujayradan erkin suzib yuradigan planula lichinkasi chiqadi. Planuladan metamorfoz orqali polip, baʼzan meduza vujudga keladi.
Oʻtroq yashovchi poliplarda meduzalar polipning kurtaklanishi tufayli hosil boʻladi. 4 sinf: gidrozoylar, ssifomeduzalar, korall poliplar va qirilib bitgan konulyatlar (Conulata) ga boʻlinadi. 9000 dan ortiqturi maʼlum, barcha dengizlarda, baʼzi turlari (gidralar va ayrim meduzalar) chuchuk suvlarda uchraydi. Yirtqich yoki plankton bilan oziqlanadi. Ayrim turlari boshqa organizmlar uchun oziq boʻladi. Yirtqich turlari oziq uchun baliqlarga konkurentlik qilishi tufayli zararli hisoblanadi. Boshliqchililar orasida yashil xivchinlilar, turli yashil oʻsimliklar bilan simbioz yashovchilari ham bor. Koloniya boʻlib yashovchi korall poliplar orollar hosil qiladi va koʻpchilik dengiz hayvonlari uchun pana joy hisoblanadi. Korall poliplar qisman qurilish materiali va zebziynat uchun foydalaniladi.
