HASHAROTLARNING MORFO ANATOMIK VA FIZIOLOGIK TUZILISHI

Hasharotlarning gavdasi to’liq 3 bo’g’imga ajralgan. Buni 3 ta     tegma deyilib, boshi epalon, ko’kragi – thorax, korni abdomen deyiladi. Boshi yaxlit bo’lib, segmentlar – 5 ta, ko’kragida 3 ta, qorinda 2-ta. Umuman hamma  sigmentlar soni 19  ta  bo’lishi mumkin.

Boshi – ko’p oyog’li hasharotlar singari og’iz oldi kuragi va 4 ta tana sigmentining birga g’o’shilishidan hosil bo’lgan. Ayrim hasharotlarda esa bosh tepasi, ensa, chakka, lunj deb ataladigan    g’ismlari bor. Bosh g’ismida 4 juft oyog’ mo’ylovlar va og’iz     apparatiki hosil g’iluvchi 3 juft oyog’ mavjud.

Hid bilishda muylovlari muhimdir, ular har xil shaklda bo’lishi mumkin. Og’zi ularni hayot kechirishiga g’arab: kemiradigan bo’li­shi, unda yug’ori jag’lar – mandibo’llalar, pastki jag’lar – maksillalar ularni bo’g’im oyog’laridan iborat. Bundan tashg’ari 3-nchi juft og’iz oyog’lari kelib chig’ishi jihatidan ikkinchi juft maksillalar deyilib, pastki lablarni hosil g’iladi.

Shu pastki lab kuraklari ta‘m bilish organlari vazifa- sini bajarishi mumkin.

Hasharotlarni og’iz organlarini o’zgarishi sharoitning hodisalariga, yashash sharoitiga moslashgan.1) Suyug’ ovg’at(nektar) bilan ovg’atlanuvchilarga suruvchi apparat deyiladi. Bunga kapalaklar, arilar, ulardagi surish apparati shunday moslashganki ular xitindan ibo­rat bo’lib, o’simliklardagi shirani surishga moslashgan.

Masalan, chivinlar ilgari chakmas edi. Ularda shunday xususiyat keyingi paytlarda paydo bo’ldiki, ular chakishga o’tdilar, bal­ki bir necha yildan keyin pashshalar kabi surishga moslashib ketishi mumkin. Shuning uchun ham ayrim hasharotlarni sanchib suruvchi apparati hatto 20 sm.ga etadi. G’andalalar hayvon terisini hatto teshib undagi suyug’lik va g’onni surishga moslashganligi hasharotlarni fag’at o’simliklar bilan emas, hayvonlar bilan ozig’lanishidan darak beradi.

Ko’kragi  3 qismdan iborat:

1.Ko’krak oldi

2.Ko’krak o’rtasi

3.Ko’krak oxiri

Ko’krak sigmentlarida 3 juft g’orin oyog’lari bor. G’anotli hasharotlarda hatto ko’krak o’rtasi va oxiri sigmentlarida g’anot-lar bo’ladi. Ko’krak sigmenti – g’alg’on xitinli skeleritlar, org’a kalg’oni org’a yoki tergit, g’orin g’alg’oni tush yoki sternit va 2 ta yon g’alg’oni-big’in yoki plevdalar bilan g’oplangan. Bu g’alg’onlar mayin xitin bilan bir-biri bilan o’ralgan.

Hasharotlarni ko’krak qismi lokomator funkstiyami bajarib oyog’lari bo’lmaydi. Ko’krak oyog’lari yurish va yugurish vazifalarini bajarib, 5 qismdan iborat.

Asosiy bo’g’im yoki chanokcha;

Kichkina va kalta tana (kust)

Son-boldir-5 ta kalta burimdan iborat, tirnok bilan tutaydigan panja.

Shuni aytish kerakki, hasharotlarni hayot kechirishga qarab-suvda, uchish, erda yurishiga qarab oyog’lari turli tuzilishda ish bajaradi.

Ko’pchilik hasharotlarda juft qanot bo’ladi. 1-chi jufti ko’krak o’rtasidan, 2-chi jufti ko’krak oxiridan chiqadi. Qanotni mah­kam qiladigan skelet naychalardan iborat bo’lib ular ichida traxeyalar va nervlar utadi. Xitin naycha ichiga gemolimfa kirib turadigan qo’ng’izlarni ba‘zilarida qanot uning ustini tashkil g’iladi. Hasharotlar tez va sekin uchishiga qarab qanotini sekundiga 3-12 marta qoqishi mumkin. Arilar esa sekundiga 440 marta qoqishi mumkinligi anig’langan. Qorni – sigmentlari P bo’ladi. Qorni ish jarayoniga qa­rab qiskarib va kengayib turishi mumkin. Qorinda haqiqiy oyoqlar bo’lmasdan, uning rudimentlari bo’lishi mumkin. Ba‘zilarida qisqargan qanot bo’lib, faqat sakrashida yordam beradi.

Gavda qoplagichi-teri epiteliysi-gipoderma hujayralarni mahsuloti xitinli kutikula bilan g’oplangan. Qoplangich tana hamma joyda bir xil bo’lmaydi. Ularda bosh joylarida yoki ko’krak tomonlarida qalin bo’ladi. Ayniqsa, oyog’larida juda qalin joylashadi. Ular yiliga 5-20 marta po’st tashlaydi. Bu po’stni maxsus bezlar ishlab chiqaradi. Hasharotlar po’stidagi pigmentlar uni rangga solib turadi. Tanadagi:

1. Xitin o’siqlari pixlar ko’rinishida bo’lib, tana bo’shligiga kirib turadi.
2. Tukchalar tuygu, issig’dan saqlash, tanaga nam yukmaslikka yordam beradi.
3. Bezsimon g’illar ko’pincha g’urtda uchrab, himoya rolini o’ynaydi.

Qillar uchida teri ichida bezlar bo’lib, undan xid chiqarib turadi-himoya rolini o’ynaydi. Ba‘zi hasharotlarda mum chiqaruvchi bezlar mavjud. Shunday bezlar arilarning 3-6 qorin sigmentlarida 6o’lib, teshiklaridan chig’ib, uya qurishda ishlatiladi yoki mum himoya ro­lini uynaydi.

Hidli bezchalari-ahamiyatli bo’lib, hid ishlab chiqaradi. Masalan: suvarakda bu bezlar g’orinni orqa tomonida tura­di. Bu hidlar urg’ochisini etilish davridan darak beradi. Uni erkagi izlab topadi.

So’lak bezlari, yigiruvchi bezlar, zaharli bezlar kelib chiqishidan teri bezlariga kiradi.

Muskul sistemasi-yaxshi rivojlangan. Masalan: Daraxtxo’r kapalagida 1646 ta muskul borligi aniqlangan. Bular oyog’ ta­na, qanot muskullaridir. Muskullar yadroli sarpoplazmadan iborat. Faqat tez va yaxshi uchadigan hasharotlar qanotida muskul bo’lmaydi.

O.H. qilish organlari – ularni turli yashashga qarab har xil tuzilgan. Ammo ularni tuzilish prinstipi bir xil. Ichak uch bo’limdan:

Ekdotermik oldingi ichak.

Endotermik o’rta ichak.

Endotermik keyingi ichak.

Oldingi va keyingi ichak xitinli kutikula bilan qoplangan.

1. Oldingi ichak-go’shtdor halg’umga aylanib  ketadigan  og’izga ochiladi. Ana shu halg’um surishda ishtirok etadi. Tomoq qizilo’ngachga ochila-di, keyin jig’ildon boshlanadi. Ishchi arilar (Trutenlar) jig’ildoniga
   nektar tushishi bilan u erdagi so’lak bezlari sekreti ta‘sirida asalga aylanadi. Keyin ari kekirishi asosida inini asalga to’ldiradi.

Hammaxo’r hasharotlarda (qo’ng’izlarda) jig’ildondan keyin oldingi ichakning yana bir bo’limi chaynov oshqozoni (katta mollarda qatqorin yoki g’irtqorin) deyilib, u voronka shaklidagi 2 bo’limdan:

Chaynov oshqozoni

Bekitish bo’limidan iborat

So’lak bezlari – nihoyatda ahamiyatga ega bo’lib, hasharotlar kasalliklarni tarqatishdagi oraliq xujayin bo’lganligi uchun so’lak bezlarida tekinxo’r rivojlanadi va boshqa hayvon yoki odamga yog’adi. Shuning uchun xas so’lak bezlari oldingi ichak bilan bog’langan. So’lak bezlari 1-3 juft bo’lishi mumkin. Ba‘zan so’lak bez­lari hasharot tanasidan uzun bo’ladi. Uning yo’li og’iz bo’shlig’iga ochiladi. Ba‘zi chivinlar odamni chaqqanida so’lak bezlari sekreti qonni suyultirib, ko’p qon oqishiga olib kelishi mumkin. Arilarda so’lak bez­lari g’andni asalga aylantiradi yoki yordam beradi.

2. O’rta ichak – turlicha tuzilgan. Suvarak o’rta ichagi 8 ta ko’r o’simtadan iborat. Talay qo’ng’izlar o’rta ichagi yuzasi kalta tuklar bilan qoplangan bo’lib, ular ham ko’r o’simtalar deyiladi. Ma‘lumotlarga qaraganda ana shu ko’r o’simtalar jigar rolini o’ynashi mumkin.

O’rta ichakda peritrofik membrana-yupqa parda hasharotlar uchun harakterli bo’lib, u ichak epiteliysini ichak ichidagi suyuqlikdan  ajratib turadi. Ammo uning roli ma‘lum emas.

3. Keyingi ichak – chiqarish organlari joylashgan joydan boshlanadi.

Termitlarni yog’och eyishi va ulardagi mikroorganizmlarni yog’ochni hazm qilishi. Hasharotlar ovqatga qarab:

Monofaglar-ma‘lum bir ovqat eydiganlar.

Poligraflar-hilma-xil ovqat moddalarini eyishi.

Hafa olish organlari

Hasharotlarni yaxshi rivojlangan traxeya sistemasi bor. Kam turlarida traxeya bo’lmasdan diffuziya yog’li bilan oladi. Nafas teshiklari-sigmalar 2 juft bo’lishi mumkin. Shundan: 3 jufti ko’krakda – 8 jufti qorinda joylashgan.

Sigmalar og’zi qalin tortgan xitinli ramka bilan o’ralgan. Traxeyalar turli ko’rinishda bo’lib, shoxalanib, traxeylalarga bo’linadi. Traxeyalalar ichki xujayralar bilan tugaydi. Buning ahamiyati shundan iboratki, traxeya o’simtalari fag’at qonga kirmasdan hayvon xujayralarga ham kirib boradi.

Traxeyalarga havoni kirishi va chiqishi qorinni kisg’arishi va kengashi natijasida sodir bo’ladi. Masalan: arilar 1 minutda qorni 40 marta g’isg’arsa ishlaganida esa 120 marta g’isg’aradi. Ninachilar 30-35 marta, kapalaklar qorni esa 15 marta qisqaradi.

Suvda yashovchi qo’ng’izlarni orqa tomonida – ya‘ni elitralarida nafas olish teshiklari bo’lib, ular nafas olish uchun yuqoriga orqa tomoni bilan ko’tariladi va shu davrda nafas oladi. Boshqa suv qo’ng’izlari esa suvda  erigan  0_2 _bilan  nafas oladi. Shunisi harakterliki elitralar  tagida  havo  pufagini  bo’lishi aniqlangan.

Qoidalar-suv chayoni (Nepa inerea)da gavdasini keyingi uchida uzun ko’rinishdagi joycha bo’lib, uning yonida o’simta mavjud. Bu naychaning uzunligi 10 sm.gacha cho’ziladi. Bu naychalar hasharotni qorinda joylashgan va suv tegmaydigan nafas teshiklariga borib kiradi. Ana shu asosda lichinka nafas oladi.

Qon aylanishi tutash emas. Ammo bu hayvonlarni qon aylanishi kisqichbaqasimondan shu bilan farq qiladiki, bo’larda qon aylanish sistemasi sodda faqat yurakdan chiqadigan qon tomiridan tashqari qon tomirlari yo’q.

Gavda bo’shlig’i ham aralash-miksatseldir. Ya‘ni uchastkalarga bo’linmagan. Miksotselning pastki qismida parda-diafragmasimon qavat bor. Yuragi belbog’lar bilan qoplangan naychadan iborat. Naychalarni kengaygan joy kameralar deyiladi. Har bir kamerada teshik-ostiyalar bo’lib, unda qonni chiqarib yubormaydigan klapanlar bor. Yurakda yupqa muskullar bor. Ular yuragi 1 minutda 30-140 marta g’isg’aradi. Gemolimfada eritrotsitlar va boshqa qon elimentlari yo’q. Kislorodni gemoglobin tashiydi. Ko’pchilik hasharotlar gemolimfasi zaharli. Shuning uchun ham qo’ng’izlar tilla qo’ng’izlar bo’g’inlaridan gemolimfa chiqib turadi va ularni xidiga hayvon yaqinlasha olmaydi.

Chiqarish organlarining Malpigay organlaridan iboratdir. Bu organlar 1 yoki 2 juft bo’lishi mumkin. Siydik sifatidagi tomirlardan ichakni orqa qismidan chiqib ketadi. Malligiy tomirlarini ishini rus Zoologlaridan A.O.Kovalevskiy tekshirib, u hasharotlar organizmga har xil moddalar yuborib, bu moddalar malpigiy tomirlardagi suyuqliklarni bo’yalganligini ko’rdi.

Hasharotlarda yana yog’ tanasi deb qoplangan chiqarish organi bor. Bu tanada bo’sh joylarni to’ldirib turadi. Yana yog’ tanadagi tuplangan yog’dan hasharot metamorfoz rivojlanish jarayonida foydalanadi. Uni yig’uvchi buyrak deyishadi. Chunki, u dissimyatsiya mahsulotlarini chiqarmay “yig’uvchi buyrak” nomini olgan.

Ayrim vazifasini yana yurakning yon tomonlarida joylashgan perikardial hujayralar ham bajaradi. Nerv sistemasi – bo’larda murakkab rivojlangan. Ayniqsa, bu hol jamoa bo’lib yashaydigan hasharotlarda – arilarda yaxshi kuzatiladi.

Hasharotlarning bosh miyasi 3 bo’limdan:

1.Oldingi bo’lim-prototserebrum deyilib, u 2 ta yarim shardan iborat. Undan ko’ra boradigan nerv bo’laklari chig’adi. Yarim shar ichida poyasimon yoki zamburug’simon tanalar taraqqiy etgan. Bu tanalar jamoa bo’lib yashaydigan hasharotlarda katta ahamiyatga ega bo’lsa kerak.

2.O’rta bo’lim –  dyitotserebrum deyilib, undan nerv tomirlari hasha-rot mo’ylovlariga boradi. U  hidlov vazifasini bajaradi.

3.Orqa bo’limi – tritotserebrum-antennalar sigmentiga o’xshaydi. Bu bo’limdan lablarni idora qiladigan nervlar chiqadi. Bosh  miya tomoq oldi va taloq-osti tuguniga qo’shiladi. Bular pastki va yuqori jag’larni himoya g’iladi. Ma‘lumki; oldin aytganimizdek 3 ta ko’krak va 2 ta qorin sigmentlari bor. Ana shulardan nerv zanjirlari chig’ib gavdaga tarqaladi. Ayrimlarida bir necha gangliyalar bir joyda yig’iladi. Bu hodisa voyaga etgan hasharotlarda yaxshi ko’rinadi.

Sezuv organlari – hasharotlarni nafas sistemasi kabi sezuv organlari ham yaxshi rivojlangan.

1.Tuyg’u organlari

2.Hidlash organlari

3.Ta‘m bilish organlari

4.Ko’rish organlari

5.Eshitish organlari

Tuyg’u organlari vazifasini sezuvchi tuklar kirib ular jag’ apparatining (paypaslashlarida) paypaslagichlarida, oyog’larda joylashgan.

Xidlash organlarining ahamiyati (changlash) ularni har bir xidni bilishdadir. Masalan: o’limtiklarga, gullarga uzoqdan uchib kelishi. Urg’ochisi xidini erkagi bo’lishi, 2-3 kilometrdan sezishi.

Arining  mo’ylovida 14-15 ming, may g’o’ng’izining erkagida 50 mingga  yag’in, urg’ochisida 8 minggacha hidlov chuqurchasi bor.

Ta‘m bilish organlari-jag’larda, pastki labda paypaslagichlarda joylashgan. Shuning uchun ham ular hamma narsaga ko’navermaydi.

Ko’rish organlari 2 xil bo’ladi. 1) Oddiy ko’zchalar. 2) Fasetkali ko’zchalar.

Ko’pgina hasharotlar, arilarda 1 juft fasetkali ko’zlardan tashqari boshining tepa qismida 3 ta oddiy ko’zcha bo’ladi. Erkak aridagi ko’zda 13 ming 90 ta, ishchilarida 6300 ta, urg’ochi arida 4920 ta ommatidiy bo’ladi. Ommatidiydan iborat fasetkali ko’zlar hasharotlarda bor, ular bir mo’ljalni ko’zlab uchishda ishtirok etsa ajab emas. Suv qo’ng’izlaridagi kuz ommatidiylari suvdagi boshqa hayvonlarni ko’rishda ishtirok qiladi. Fasetkali ko’zlar deyarli butun bosh qismini (ninachilarda) egallab turadi, gullarni rangini ajratadi, urg’ochilarni izlab topadi. Ammo oddiy ko’zlarni mohiyati hali aniqlanmagan bo’lsada ularni yordamchi ko’rish organlari sifatida tan olishadi.

Ba‘zi olimlar fikricha ayrim hasharotlar daltoniklardir  (rangini  ajrata  olmaydi). Ayrim hasharotlar-chumolilar odam ko’ra olmaydigan ultrabinafsha nurlarni ko’rish g’obiliyatiga  ega deyishadi.

Eshitish organlari. Ko’pchilik hasharotlar tovush chiqaradi, dalillarga qg’araganda ularni ko’pchiligi eshitmaydi. Tovush chiqarish ba‘zan qanotlaridan chiqali. Ayrim sikaddalar esa saraton oylarida sayraydi. Bunday tovush chiqarish organlari to’g’risida keyin gaplashamiz. Umuman sayrash masalasida shunday xulosaga kelish mumkinki, hasharotlarda eshitish organlari bor. Bu organlarni – TIMPANAL organlar deyiladi. Bu organlar hasharotlar turli joylarida joylashgan va xilma-xil tuzilgan.

Bu organlar hasharotlarni oyog’larida, tizzalarida, qorin bug’imlari yonida joylashgan. TIMPANAL oralig’da 2 ta teshik bor. Teshikdan nog’ora pardaga o’xshash narsa va 2 ta traxeya mavjud. Tovushni qabo’l qiladigan organlar shu erda joylashgan.