MIKROORGANIZMLAR BILAN ZARARLANADIGAN MATERIAL VA BUYUMLAR
Tirik organizmlar yemirmaydigan yoki kamida ularning xususiyatlari va tashqi kо‘rinishini о‘zgartirmaydigan materiallar yо‘q. Biozararlanish klasifikatsiyasida materiallar morfologik belgilari va xususiyatlari о‘zgarishiga qarab bо‘linadi.
Biozararlanish namoyon bо‘lishining morfologik belgilari quyidagilardir:
• Materiallar usti zamburug‘ mitseliysi bilan qoplanishi, rangli dog‘lar paydo bо‘lishi;
• Materiallar ustida yara, teshik va chatnashlar paydo bо‘lishi;
• Materiallar (masalan, kemiruvchilar, termitlar va kuya bilan) zararlanishi tufayli
uning bir qismi yо‘qotilishi;
• Materiallar strukturasi yoki ahvoli о‘zgarishi, masalan, bakteriyalar ta’sirida suv-moyli
emulsiyalar qatlamlarga bо‘linishi, yonilg‘ilar shilimshiqlanishi;
• Mikroorganizmlar ta’sirida tolali materiallar – tolalar, gazlama, masalan, jun
fibrillyatsiyasi.
Biozararlanish namoyon bо‘lishining materiallar xususiyatlarini о‘zgartirish belgilari quyidagilardir:
• Mikroorganizmlar yoki ularning metabolitlari ta’sirida materiallarning fizik-kimyoviy xususiyatlari о‘zgarishi, masalan, yog‘och-taxta, rezina va plastiklar mustahkamligini yо‘qotishi; rezina shishishi, lak-bо‘yoq qoplamalar adgezivligini (yopishish qobiliyatini) yо‘qotishi;
• Materiallarning elektrofizik xususiyatlari, masalan, ularning elektr izolyatsiya qilish qobiliyati yomonlashishi;
• Materiallarning optik xususiyatlari о‘zgarishi, masalan, zamburug‘lar metabolitlari ta’sirida optik jihozlar shishalarining opalessensiyasi va tiniqligini yо‘qotishi;
• Oksidlanish yoki gidroliz natijasida plastiklardagi plastifikatorlar yoki yog‘ochdagi sellyulozaning kimyoviy xususiyatlari о‘zgarishi;
• Materiallarning organoleptik xususiyatlari о‘zgarishi, masalan, moylovchi-sovutuvchi suyuqliklar (MSS) va boshqa materiallar chirishida badbо‘y hid chiqarishi, qattiq narsalar ustida shilimshiq paydo bо‘lishi va h.
Materiallar biochidamliligini va kimyoviy birikmalarning biotsidlik faolligini sinash uchun bir qancha metodlar qо‘llaniladi. Ularning aksariyati bir nechta metodlarning modifikatsiyasi bо‘lib, himoya qilish qobiliyatiga qarab ularni ikki guruhga bо‘lish mumkin. Birinchi guruhda, biozararlovchi agentlar ta’siridagi materiallarning fizik-kimyoviy xususiyatlarini saqlash qobiliyati, ikkinchi guruhda esa qattiq muhitda (biotsid ta’siri natijasida zona hosil bо‘lishi) yoki eritmada (suyuq muhitda) mikroorganizmlar о‘sishini kamaytirish yoki tо‘xtatish darajalari baholanadi.
Tо‘qimachilik materiallari, plastiklar, rezina va boshqa nometall materiallarni sinashning ishonchli metodlaridan biri tuproq metodidir. Sobiq ittifoqning standartiga kо‘ra (GOST 9.060-75), bu metod laboratoriya sharoitida gazlamalar biochidamliligini sinash uchun ishlab chiqilgan, ammo uni biroz о‘zgartirib boshqa materiallarni sinash uchun ham qо‘llash mumkin.
Tuproq sinovi uchun quyidagi aralashma tayyorlanadi: qum, ot gо‘ngi, bog‘ tuprog‘i 1:1:1 nisbatlarda, rN 6,0-7,5 bо‘lishi lozim. Etalon yordamida aniqlangan tuproq biologik faolligi (a) 0,65-1,5 bо‘lishi kerak. Massasi 100-150 g/m2 bо‘lgan hо‘llanmagan ip gazlama namunasining mustahkamligi 120 soat sinov vaqtidan sо‘ng 50% ga kamayishi etalon faollik hisoblanadi. Biologik faollikni quyidagi formula bо‘yicha hisoblashadi: a = Ta/Te, buerda Ta – ip gazlamaning uzilish kuchi (nagruzkasi) 50% ga kamayishini ta’minlaydigan sinovdagi tuproq bilan kontaktda bо‘lgan vaqt, Te – ip gazlamaning uzilish kuchi 50% ga kamayishini ta’minlaydigan etalon tuproq bilan kontaktda bо‘lgan vaqt (yuqoridagi holda 120 soat).
Namlik kamerasida sinovdagi material namunasi ustiga namligi 28% li tayyor tuproqni 25 sm qalinlikda solinadi va ma’lum bir vaqt davomida 24-26oC haroratda inkubatsiya qilinadi. Sо‘ngra uzilish mustahkamligi aniqlanadi.
Standart tuproq metodining boshqa, sinov uchun 2 haftadan bir necha oygacha vaqt talab qiluvchi metodlardan afzalliklari mavjud. Ammo bu metod natijalari juda о‘zgaruvchan va kо‘pincha sinovni takrorlashda ayni natijalar olinmaydi, shu sababdan aniq natija olish uchun yoki boshqa tadqiqotchilar sinovlarida olingan natijalar bilan solishtirish uchun standart metod qо‘llash lozim.
Biochidamlilik yoki biotsidlikni suyuq ozuqa muhitida aniqlash uchun mikroorganizmlar standart tо‘plami yoki ularning zararlangan materiallardan maxsus ajratilgan shtammlari ishlatiladi. Probirka ichida 0,5 mln konidiyalari bо‘lgan 1 ml suspenziya solinadi. Ozuqa muhiti sifatida 1% glyukoza qо‘shilgan va rN 6,8 ga keltirilgan gо‘sht-pepton bulyoni ishlatiladi. Sо‘ngra probirkaga sinaladigan namuna qо‘yiladi va termostatda 28oS haroratda inkubatsiya qilinadi. 48 soatdan keyin fungistatik va/yoki fungitsidlik ta’siri mavjudligi qayd etiladi.
Sinovni zich (qattiq) ozuqa muhitida о‘tkazish uchun Petri likopchasiga suslo-agar quyiladi, muhit qotgach, unda dumaloq chuqurcha (lunka) qilinadi va unga sinovdagi material namunasi qо‘yiladi. Muhit ustiga ichida test-mikroorganizmning 2 mln hujayrasi bо‘lgan yana bir qatlam suslo-agar quyiladi. Termostatda 4 sutka о‘stirilgandan sо‘ng test-mikroorganizm о‘sishini tо‘xtatish zonasi о‘lchanadi.
Zig‘ir ipidan tayyorlangan gazlamalarning biochidamliligi suyuq ozuqa muhitida, sellyuloza parchalovchi termofil bakteriyalarning boyitilgan kulturasini qо‘llab sinaladi. Shisha akvarium ichida tagiga, shisha romchaga о‘rnatilgan 25×7 sm lik mato namunasi qо‘yiladi va termofil bakteriyalarning boyitilgan kulturasi kiritiladi.
