ORGANIZM RIVOJLANISHI VA MUHIT
Bolaning o‘sish va rivojlanish qonuniyatlari. O‘sish va rivojlanish barcha organizmlar,
jumladan, odam organizmi uchun ham xos xususiyatdir. I. M. Sechenov «Organizm
tushunchasiga tashqi muhit tushunchasi ham kiradi» degan edi. Chunki organizm tashqi muhitsiz
yashay olmaydi.
O‘sish deganda, tana hujayralarining ko‘payishi natijasida tirik organizm hajmining,
moddalar massasining ortishi tushuniladi. Umumiy usish tana skeletining o‘sishi va
rivojlanishiga bog‘liq.
Organizm bir-biriga bog‘liq bo‘lgan qonuniyat asosi-da o‘sadi va rivojlanadi. Shunga
qaramasdan, bola ba’zan tez o‘sishi yoki rivojlanishdan orqada qolishi mumkin. Tuxum hujayra
urug‘langandan boshlab odam rivojlana boshlaydi, bu jarayon to umrining oxirigacha davom
etadi.
Embrionning rivojlanishini embriologiya, turli yosh davrlarini esa gerantologiya fani
o‘rganadi. Bolaning rivojlanishi deganda, embrionning yetuk organizmga aylanishi tushuniladi.
O‘sib kelayotgan organizmni to‘g‘ri tarbiyalash uchun bola organizmini o‘sish va
rivojlanish kabi asosiy hususiyatlarini bilish zarur. O‘sish va rivojlanish barcha tirik organizmlar
kabi, odam organizmiga xos hususiyatdir. Organizmning har tomonlama o‘sish va rivojlanishi
uning paydo bo‘lgan vaqtidan boshlanadi. Bu ikki protsess murakkab jarayon hisoblanib, bir
butun va bir-biriga bog‘langandir.
Bolalar qanchalik erta salomatligi haqida tushunchaga ega bo’lsalar ular shunchalik
o’chmas iz qoldiradi. Yosh bolalarga ijobiy ta’sir ko’rsatish ularning salomatligiga ham ta’sir
ko’rsatishdir. Ularga zaxira ma’lumotlarini to’plashlariga yordam berish ularning butun
umrlarida foyda berishi mumkin, shu bilan birga zarar ham keltirishi mumkin. Agar Anna va
Damiana iqtisodiy qiyinchlikda, ota-onalari bilan munosabatdagi kuchsizlik ya’ni kam
munosabat qilish ularning hayoti, ruhiy va aqliy rivojlanishiga putur yetkazadi. Bu o’z navbatida
ularning jismoniy taraqqiyotiga ham ta’sir qilib butun hayotida saqlanib qoladi1
O‘sish deganda o‘z tuzilishini saqlagan holda miqdor jihatdan ko‘payishdir. Unda tana
vazni, undagi hujayra va to‘qimalarning ko‘payishi hisobiga o‘lchamining kattalashuvi
tushiniladi. Hujayralarining ko‘payishi natijasida tirik organizm o‘lchamlarining ortishi, ya’ni
bo‘yning chizilishi, og‘irlikning ortishi tushuniladi. Bola ma’lum yoshgacha to‘xtovsiz, ammo
o‘sish davrida ayrim tana qismlarining nomunosib o‘sishi (bosh, oyoq, va qo‘l suyaklari, ko‘krak
qafasi va qorin bo‘shlig‘i va ichki organlari) va turli yoshda har xil jadallikda bo‘lib bunda o‘sish
prosesi barcha organizmlarda bir xil kechmaydi, uning yoshga oid chegaralari mavjud bo‘lib,
qizlar 18 yoshda o‘g‘il bolalar esa 20 yoshga kelib o‘sishdan to‘xtaydi. Ba’zi hollarda xotin-
qizlar 21-22 yoshgacha, erkaklar esa 24-25 yoshga davr o‘sish mumkin.
