PARAZITIZM VA PARAZITLAR TO’G’RISIDA UMUMIY TUSHUNCHALAR
Parazitizm (yunoncha parasitos- tekinxo‘r, hamtovoq) – har xil turga mansub organizmlar o ‘rtasidagi o ‘zaro munosabat usullaridan biri. Bunda organizmlardan bin (parazit) ikkinchisi (xo‘jayin)dan yashash muhiti va ozuqa manbai sifatida foydalanib, unga zarar yetkazadi.
Parazit esa o‘z xo‘jayiniga nisbatan kuchsiz, shuning uchun uni o‘ldirishga kuchi yetmaydi, faqatgina kasallantiradi. U o‘z egasining tanasida doimiy yoki vaqtincha yashab , uning hisobiga hayot kechiradi. Ayrim hollarda giperparazitizm (o‘ta parazitlik ) uchraydi. Bunda bir parazit ikkinchi parazitning tanasida yashaydi. Masalan, ayrim bir hujayrali hayvonlar – (sporalilardan nozemalar) toksakara degan nematodaning jinsiy organlarida yoki bunostomalar moniyeziy tanasida parazitlik qiladi. Kamdan-kam holda soxta parazitizm ham uchrab turadi. Bunda ayrim organizmlar evolutsion taraqqiyot davrida moslashmagan ikkinchi organizm tanasiga tasodifan tushib qoladi. Lekin b u organizm tanasida yasholm aydi (masalan, yomg‘ir chuvalchangi umurtqali hayvonlarning ichagidan chiqishi mumkin). Chuchuk suvda yashaydigan zuluklar mayda suv hayvonlari uchun yirtqich, lekin sutemizuvchilar uchun parazit hisoblanadi.Yashash joyiga qarab parazitlar tashqi-ektoparazitlar (bunda parazit xo‘jayini tanasining sirtida yashaydi) va ichki-endoparazitlarga (bunda parazit xo‘jayini tanasining ichki to‘qima yoki bo‘shliqlarida yashaydi) bo‘linadi. Bundan tashqari, parazitlarni, parazitlik qilish muddatiga ko‘ra, vaqtinchalik va doimiy (statsionar) parazitlarga bo’lish mumkin.
Vaqtinchalik parazitlar odatda tashqi muhitda yashaydi va ko‘payadi. Hayvonlarga faqat oziqlanish uchun hujum qiladi (masalan, so ‘nalar, kanalar va boshqalar).Doimiy parazitlar odatda xo‘jayin organizmi ichki organlarida yoki uning terisi ustida uzoq vaqt parazitlik qiladi, ayrim hollarda xo‘jayini tanasida umrining oxirigacha yashaydi. Bularga ko‘pgina parazit chuvalchanglar, bo‘kalar lichinkasi, bitlar, qo‘tir kanalarini kiritish mumkin.Parazitlarni vaqtincha yoki doimiy o ‘z hisobiga oziqlantiradigan organizm parazitning xo‘jayini deb ataladi. Odatda definitiv (haqiqiy, asosiy), oraliq, qo‘shimcha va rezervuar xo‘jayinlar farq qilinadi.
Shuningdek, obligat hamda fakultativ xo‘jayinlar ham uchraydi. Rivojlanishi uchun qulay sharoit bo‘lgan organizm parazitning obligat yoki haqiqiy xo‘jayini hisoblanadi (jigar qurtining haqiqiy xo‘jayini qo‘y), aksincha parazitning rivojlanishi uchun qulay sharoit yetarli bo‘lmagan organizm fakultativ xo‘jayin deyiladi (o ‘rdaklarda drepanidoteniylar).
