QUSHLAR SINFI
Qushlar sinfi. Qushlar tana tuzilishi jixatidan sudralib yuruvchilarga juda yaqin bo’lib,
gavdasining xarorati doimiy va uchishga layoqatlangan. Qushlarning gavdasi xam xuddi sudralib
yuruvchilarniki kabi bosh, bo’yin, tana va oyoqlarga bo’linadi. Qushlar tarixiy taraqqiyot natijasida sudralib
yuruvchilarga nisbatan ancha rivojlangan va ularda progressiv belgilar paydo bo’lgan. Bu belgilar
quyidagilardir: 1) ko’ruv va eshituv organlarining progressiv ravishda taraqqiy etganligi, 2) gavda
haroratining doimo bir xil bo’lib turishi, 3) qushlarning havoda uchishga nisbatan murakkab kompleks
moslamalarining mavjudligi.
Qushlar boshqa tip hayvonlardan farqi xam shundaki, ular uchishga moslashgan. Qushlarning
havoda uchishga yordam beradigan eng asosiy moslanishlari bor. Ular quyidagicha: 1) gavdasining suyri
shaklda va oyoqlarining yengil bo’lishi; 2) oldingi oyoqlarining qanotga aylanishi, ikki oyoqda yurish layoqati
bilan murakkab dumg’aza paydo bo’lishi; 3) havoda oson harakatlanishini tamin etadigan va
differensiyalangan murakkab pat qoplag’ichining yuzaga kelishi; 4) suyaklari yengil bo’lib, ichi havoga to’lib
turishi; 5) tishlarining shox tumshuq bilan almashinganligi va boshqalar. Hozirgi paytda qushlarning 8600 gaa
yaqin turi bor. Ular umurtqalilar ichida baliqlardan keyin eng ko’p sinfi tashkil etadi. Qushlar ko’p bo’lsa-da,
lekin ularning umumiy belgilari bir biriga o’xshab ketadi. Bu sinf uchta katta turkumga: 1) ko’krak tojsizlar, 2)
ko’krak tojlilar va 3) pingvinlarga bo’linadi.
Ko’krak tojsizlarga tuyaqushlar kiradi. Ular uchish layoqatini yo’qotgan va tamomila yugurib
yurishga o’tib olgan primitiv guruhdir. Bu guruhga amerika va avstraliya tuyaqushlari kiradi. Pingvinlar
turkumiga pingvinlar misol bo’ladi. U uchmaydi, lekin juda yaxshi suzadi va sho’ng’iydi. Pingvinlar
antarktidada yashaydigan va qutb sovuqlariga moslashgan qushlardir. Lekin sovuq oqimi bilan birga ular
ancha janubga, bazi joylarda esa ekvatorgacha boradi.
Pingvinlar tukumiga pingvinlar misol bo’ladi. U uchmaydi, lekin juda yaxshi suzadi
vasho’ng’iydi. Pingvinlar Antarktidada yashaydigan va qutb sovuqlariga moslashgan qushlardir. Lekin sovuq
oqimi bilan birga ular ancha janubga, ba’zi joylarda esa ekvatorgacha boradi.
Ko’krak tojlilar turkumi ham keng tarqalgan qushlardan hisoblanadi. Ulardan eng harakterlilari
tovuqsimonlar, kaptarlar, turnalar, kakkular, chumchuqsimonlar, tuvaloqlar, to’tilar, ko’kqarg’alar va
boshqalardir.
Kaptarlar turkumi. Bu turkumga atrofimizda ko’p uchraydigan, kaptarlar kiradi. Uning tipi
vakillardan yovvoyi ko’kkaptar, govkaptar va g’urraklarni ko’rsatish mumkin.Ular misolida butun qushlar
sinifiga umumiy xarakteristika bersa bo’ladi, uning keng tarqalgan vakili ko’kkaptardir.
Ko’kkaptar misolida qushlarning tashqi tuzilishi bilan tanishish mumkin. Uning gavdasi patlar bilan
qoplangan, bu patlar gavdasini yopib turadi va unga suyri shakl beradi. Tanasi barcha qushlardagidek
tuxumsimon shaklda bo’ladi. Boshi kichik, yumaloqshaklda. Boshining uchida tumshug’i joylashgan.
Tumshug’i ikki qismdan: yuqorigi – tumshuq usti va pastki tumshuq ostidan iborat. Ustki tumshug’ining
asosida burun teshiklari bor. Boshining ikki yonida yirik yumaloq ko’zlari bor. Oldingi oyoqlari – qanotlari
uchish uchun xizmat qiladi. Kaptar yerda orqa oyoqlarining barmoqlariga tayanib yuradi. Uchib ketayotganida
vazifasini bajaradi. Qushlar terisining yupqaligi, patlardan tashkil topgan o’ziga xos shox qoplag’ichning
borligi va bezlar bo’lmasligi bilan harakterlanadi. Lekin bundan dum ustidagi bezi mustasnodir. Dum bezi
o’zidan yog’ ajratadi, qush tumshug’I yordamida patlarini shu yog’ bilan yog’laydi. Natijada patlarga suv
yuqmaydi. Patning ingichka qattiq o’zagi bo’ladi. Uning ikki tomonida keng, birmuncha yumshoq yelpig’ich
patlar bor. Ularning ichi havo bilan to’la bo’ladi. Qush ana shu qanotlari yordamida uchadi.
Qushlar tuxumlarini uyaga qo’yadi, uyani ko’pincha urg’ochilari, bazan erkaklari quradi, ko’p
vaqtlarda ular birga bo’lishadi. Kaptarlar oddiy uya quradi. Qizilto’sh va savalarning uyasi yarim sharsimon
bo’lib, tashqi tomondan shox va lishayniklar bilan qoplangan bo’ladi. Qushlar har xil miqdorda tuxum
qo’yadi. Yirtqich qushlar ( masalan, bulutlar, pingvinlar, ) bitta, kaptar, musicha ikkita, chumchuq 7-8 ta,
chittak, kaklik 30 tagacha, tovuqlar 60 tagacha tuxum qo’yadi. Ularning tuxum bosishi xam turlicha. Bazan ota
– onalari tuxumini galma galdan bosadi, tovuqlar bilan o’rdaklarda faqat urg’ochisi bosadi. Qushlar – deyarli
uchib yuruvchi xayvonlardir. U ovqatni uchib yurib topadi yoki yerga qarab ovqat izlaydi. Qushlarning
uchishga bo’lgan layoqati ularni dengiz, okean, tog’larga, cho’llargacha taeqalishiga imkon yaratgan. U ucha
olishi tufayli dushmanidan qutiladi, tez ovqat topadi, uzoq – uzoqlarga, qish paytlari issiq o’lkalarga uchib keta
oladi. SHuningdek, qushlar o’troq qushlar, ko’chib yuruvchi qushlar va uchib ketuvchi qushlarga bo’linadi.
O’troq qushlar yil bo’yi butun hayoti davomida bir joyda yashaydi. Bazilari yozda qish g’amini yeb, ovqat
to’playdi. Masalan, o’rmon to’rg’ayi yong’oqlarni yerga ko’mib qo’yadi. CHittaklar esa urug’ va hasharotlarni
po’stloq yoriqlariga xamda daraxt shoxlaridagi lishayniklar orasiga yashiradi va qishda yeydi. O’troq
qushlarga qizilishton, qarqur, kaklik, qarg’a va boshqalar kiradi. Ko’chib yuruvchi qushlar gala –gala
bo’lishib, yilning turli fasllarida ko’chishadi, qishda keng tarqalishadi va baxorga kelib janubga ko’chib
o’tishadi. Ular o’zlariga mos mo’tadil iqlimni topib yashaydilar. Bularga qaldirg’ochlar, laylaklar, o’rdaklar,
oqqushlar va boshqalar kiradi.
