SUT EMIZUVCHILAR YOKI DARRANDALAR MAMMALIA SINFI
Sut emizuvchilar umurtqaiilar orasida eng yuksak rivojlangan
hayvonlar hisoblanadi. Sut emizuvchilarning terisi jun bilan qoplangan,
teri bezlari rivojlangan, bolasini sut bilan boqadi.
Sut emizuvchilarning markaziy nerv sistemasi, ayniqsa bosh miyasi
va sezgi organlaridan hid bilish, k rish hamda eshitish organlari yaxshi
rivojiangan. Tashqi quloq va quloq suprasi bor. rta quloq b shlig’ida
uchta uzangi, sandon va bolg’acha kabi eshituv suyakchalar joylashgan.
K pchilik sut emizuvchilarning tishlari ixtisoslashgan, bosh miya
yarimsharlari p stlog’ida juda k p burmaiar b ladi. Sut emizuvchilar
ham qushlar kabi yuragi t rt kamerali hayvonlar, eng tuban tuzilgan
sut emizuvchilardan boshqa barcha sutemizuvchilar tirik bola tug’adi.
Embrioni ona qornida rivojlanadi.
Sut emizuvchilaming tuzilishi
Sut emizuvchlar tuzilishi quyon misolida k rib chiqiladi (39 —rasm).
Terisi. Terisi hamma umurtqaiilardagi singari tashqi epidermis va
ichki chin teridan iborat. Jun shakli va vazifasiga k ra tivit, qil va
vibrissalarga b linadi, K pchilik sut emizuvchilarning j u n
qoplag’ichlarining asosini kalta, mayin tivit tashkil qiladi. Tivitlar orasida
uzun va y g’on hamda qattiq qillar joylashadi. Tuproq ichida yashovchi
krotlarda faqat tivit b ladi. Bug’u, t ng’iz va tyulenlarda aksincha,
jun qoplami asosan qillardan iborat. Tipratikon va jayralarning qillari
zgarib, tikonga aylangan. Vibrissalar q shimcha tuyg’u vazifasini
bajaradi va k pincha hayvonlarning bosh qisrnida joylashadi.
Tangachalar ham epldermisining shox hosilalari hisoblanadi. Tangachalar
tuzilishi va kelib chiqishiga k ra sudralib yuruvchilarning shox
tangachalariga xshash. Tangachalar ayniqsa yasherlarda kuchli
rivojlangan. Kemiruvchilarning barmoqlari va dumlari ham tangacha
bilan qoplangan. Muguz hosilalariga qoramol, q y va echkilarning
shoxi kiradi. Shox epidermisdan kelib chiqqan b lib, peshona suyagi
bilan q shilib ketgan. Bug’ularning shoxi esa teri hisobidan tariqqiy
etadi va suyak t qimasidan iborat.
boy. Teri bezlari epidermisdan kelib chiqqan b lib, chin teriga botib
turadi. Yog’ bezlari uzum boshiga xshab tuzilgan. Ularning chiqarish
y li soch xaltasiga ochiladi, sekreti sochni va terini yog’lab turadi.
Terbezlari naysimon shakiga ega. Bu bezning chiqarish y li teriyuzasiga
yoki soch xaitasining ustki qismiga ochiladi. Teming 97 — 99 foizi
suvdan iborat. Ter tanani sovutib turish bilan birga ayirish funksiyasini
ham bajaradi. Hid bezlari va ter yog’ bezlarining zgargan shaklidir.
Hid bezi suvsarlarda yaxshi rivojlangan b iib, z jinslarini axtarib
topish, himoya vazifasini taydi. Sut bezlari ter bezlarining zgarishidan
kelib chiqqan, faqat urg’ochi hayvonlarda rivojlangan.
39 – rasm. Quyonning tashqi (A) va ichki (B) tuzilishi: 1 — qizil ngach,
2 — oshqozon, 3 — jigar, 4 — oshqozon osti bezi, 5 — i n g i c h k a ichak,
6 — k richak, 7 — k richakning chuvalchangsimon simtasi, 8 — y g’on ichak,
9 — t g’ri ichak, 10 —orqa chiqaruv teshigi, 11 — taloq, 12 — traxeya, 13 — o pka,
14 — yurak, 15 — diafragma, 16 — rkiyrak, 17 — siydik xaltasi, 18 — tuxumdon, 19 —
fallopiyev nayi, 20—bachadon, 21 — qin, 22 — siydik — tanosil teshigi, 23— tpufagi.
Sut emizuvchilarining chin terisi asosan qon tomirlariga boy b lgan
tolali biriktiravchi t qimadan va teriosti kletchatkasidan iborat. Teriosti
yog’ qatlami, ayniqsa, kitsimonlar, sovuq iqiimda yashaydigan va qishda
uyquga ketadigan hayvoniarda yaxshi rivojiangan.
Skeleti. Sut emizuvchilarning skeleti bosh, umurtqa pog’onasi,
k krak qafasi, oldingi va orqa oyoqlar hamda ular kamarlaridan iborat.
hosil b lgan. Pastki jag’ bir juft, ustki jag’ ikki juft tish suyagidan
tashkil topgan.
Umurtqa p o g ‘ o n a b yin, k krak, bel, dumg’aza va dum
b limlaridan iborat. B yin b limida 7 ta umurtqasi bor, k krak
umurtqasi 12—18 ta b ladi. T sh suyagi plastinka shaklida b lib,
uning oldingi kengaygan qismiga t sh dastasi, pastki qismiga
qilichsimon simta deyiladi. Bel b limida 5 —7 ta umurtqa bor.
Dumg’aza b limi 2 —4 ta u m u r t q a d a n tashkil t o p g a n . Dum
umurtqalarining soni har xil b ladi.
Yelka kamari orqa tomonidan tarog’i b lgan uchburchak shakldagi
kurak, korakoid va mrov suyaklaridan tashkil topgan. Korakoid kichrayib,
korakoid simtasi k rinishida kurak suyagiga q shilib ketadi. mrov
suyagi krot, k rshapalak, maymun, mushuk va ayiqlarda saqlangan,
boshqalarida y qolib ketgan. Chanoq kamari 2 ta nomsiz suyakdan
iborat b lib, bularning har biri yonbosh, qov va quymich suyaklarining
q shilishidan hosil b ladi. Sut emizuvchilarning chanog’i yopiq b ladi,
ya’ni ikkala tomonining qov va quymich suyaklari rtadan zaro
q shiladi. Erkin oyoqlar skeleti quruqlikda yashovchi umurtqali
hayvonlardagi singari tipik tuzilishga ega. Lekin yashash sharoitiga qarab
erkin oyoqlar skeleti kuchli zgarishi mumkin. Keyingi oyoqda sut
emizuvchilarga xos b lgan t piq suyagi va tizza qopqog’i suyagi b ladi.
Muskullari. Sut emizuvchilarda k krak va qorin b shliqlarini ajratib
turadigan gumbazsimon diafragma muskuli b ladi. Bu muskul nafas
olish vazifasini bajaradi. Terini harakatga keltiruvchi teriosti muskullari
rivojlangan. Odamsimon maymunlarning mimika muskullari yaxshi
rivojlangan.
Nerv sistemasi va sezgi organlari. Sutemizuvchilarning bosh
miyasi oldingi miya yarim sharlari va miyacha hisobiga nihoyatda
kattaligi bilan xarakterlanadi. Oldingi miya yarim sharlari miya gumbazi
yoki neopallum deb ataladigan miya p stlog’i, ya’ni kulrang miya
moddasi bilan qoplangan. Oldingi miya yarim sharlari bosh miyaning
qolgan qismlariga nisbatan 48 — 75 foizni tashkil qiladi. Miya p stlog’i
k pchilik sutemizuvchilarda burm va egatchalar bilan qoplangan. Bu
miya p stlog’ining yuzasini kengaytiradi. Oraliq miya ustki tomondan
k rinmaydi. rta miya u c h u n uning miya q o p q o g ‘ i b o s h q a
umurtqalilardagidek ikki tepalikdan iborat b lmay, t rt tepalikdan
iborat b ladi. Bu tepaliklarni oldingisi k ruv, keyingi tepaliklar esa
\ 158
Bosh miyadan 12 juft bosh miya nervlari chiqadi.
Sezgi organlaridan hid bilish organlari juda kuchli rivojlangan va
sutemizuvchilarning hayotida muhim ahamiyatga ega. Hid bilish
organlari yordamida ular z dushmanlarini aniqlaydi, ijasini va
jinslarini axtarib topadi.
Eshitish organi ichki va rta quloqdan tashqari tashqi eshitish y li
va quloq suprasining b lishi sutemizuvchilar uchun xarakterlidir. rta
quloq b shhg’ida uzangi suyakchasidan tashqari sandon va bolg’acha
suyaklari joylashadi.
K rish organi boshqa sezgi organlariga nisbatan soddaroq tuzilgan.
K z tarog’i y q va akkomodasiya hodisasi kipriksimon muskullarining
qisqarishi va k z gavhari shaklining zgarishi orqaii yuzaga keladi.
H a z m qilish organiari og’iz b shlig’idan boshlanadi. Og’iz
bo’shhg’ining oldingi tomonida g shtdor lablarib ladi. Og
!
iz b shhg’i
bilan lablar orasida jag’ning tashqi tomonida lunj b ladi. J a g ‘
suyaklaridagi maxsus chuqurchalar—alveollarda tishlar joylashadi. Tishiar
bajarayotgan funksiyalariga qarab kurak, qoziq, soxta oziq va chin oziq
tishlariga b linadi. Yoshlik davrida sut tishlari b hb, keyin ular doimiy
tishlar bilan almashinadi. Og’iz t rida g shtdor til joylashgan. Og’iz
b shli iga s lak bezlarining chiqarish y li ochiladi. S lak bezlarining
suyuqligi og’iz b shlig’ida ovqatga birinchi marta kimyoviy ta’sir
k rsatadi, ya’ni kraxmalni shakarga aylantiradi. Tishlar yordamida
maydalangan, s lak bilan qisman parchalangan va h llangan ovqat
luqmasi qizil ngachga va undan oshqozonga tadi. Ovqat xarakteriga
qarab oshqozon turhcha tuzilgan. Dag’al ovqatlar bilan oziqlanuvchi kavsh
qaytaruvchining oshqozoni murakkab tuzilishga ega b lib, katta qorin,
t rqorin, qatqorin va shirdon deb ataladigan b limlardan iborat.
Kattaqorindan ovqat luqmasi t rqoringa va undan yana og’ziga tushadi.
Og’zidan ovqat tishlar bilan maydalanadi va s lak bilan h llanib, ikkinchi
marta yutilganda t g’ridan—t g’ri t rqoringa tushadi.
Oshqozon ingichka ichak orqali y g’on va t g’ri ichak bilan
boglangan. Ingichka va y g’on ichak chegarasidan k richak chiqadi.
Dag’al simlik bilan ovqatlanuvchi hayvonlarning ichagi gavdasiga
nisbatan juda uzun b ladi. Masalan, k rshapalaklarda 2,5 barobar,
q ylarda esa 29 barobar uzun b ladi. Jigar diafragma tagida joylashadi.
t y li va oshqozon osti bezining chiqarish y li ingichka ichakning
oldingi qismiga ochiladi.
