XELITSERALILAR KENJA TIPI
XELITSERALILAR (CHELICERATA) KENJA TIPI
Xelitseralilaming tanasi boshko‘krak va qorindan iborat. Boshko‘krak
yettita bosh va ko‘krakbo‘g‘imlarining qo’shilishidan hosil bo’lgan. Unda
6 juft, ba’zan 7 juft bir shoxli oyoqlar joylashgan. Qorin bo‘limida oyoqlari
o’zgarib ketgan yoki butunlay rivojlanmagan. Ayrim vakillarining qomi
oldingi va keyingi bo’limlarga bo’lingan bo’ladi. Antennula va bosh
bo‘lagi(akron)ning yo‘qligi bilan xelitseralilar boshqa bo‘g ‘imoyoqlilardan
farq qiladi. Boshko’krakning birinchi juft oyoqlari oziqni maydalash va
ezish vazifasini bajaradigan xelitseraga, ikkinchi jufti esa sezish va ba’zan
tutish vazifasini bajaradigan
pedipalpaga
aylangan. Odatda pedipalpasi
boshqa yurish oyog’lariga juda o’xshab ketadi.
Xelitseralilar 70000 dan ortiq bo‘g ‘imoyoqlilami o ‘z ichiga oladi.
Ko’pchilik vakillari quruqlikda hayot kechiradi. Bu kenja tipga qilichdum-
lilar, qisqichbaqachayonlar, y a ’ni gigant qalqondorlar va
o ‘rgimchaksimonlar sinfi kiradi.
Paleozoy erasida keng tarqalgan, keyinchalik qirilib ketgan. Hozirgi davrda
ulardan faqat 5 tori tarqalgan. Uzunligi 50-90 sm ga yetadi.
Tashqi tuzilishi. Qilichdumlilaming keng va yassi tanasi ikki bo’lim:
yaxlit boshko’krak va qorindan iborat. Qorin boshko’krak bilan har
akatchan qo’shilgan bo‘lib, 6 juft plastinkasimon jabraoyoqlarga ega.
Qomining keyingi uchida harakatchan uzun dum o’simtasi joylashgan
(136-rasm).
Boshko‘krak keng va qalin qalqon bilan qoplangan bo‘lib, qalqonning
oldingi tomonida, ya’ni ikki juft ко‘zlari joylashgan. Boshko’krakning os
tki tomonida og‘zining oldingi qismida uch bo‘g ‘ixnli kichkina xelitserasi,
og‘iz atrofida 5 juft yurish oyoqlari bo‘ladi. Xelitseralilaming pedipalpasi-
ga mos keladigan birinchi juft oyoqlari kichik qisqich bilan ta’minlangan,
lekin tuzilishi bilan boshqa yurish oyoqlaridan deyarli farq qilmaydi. Ham
ma oyoqlari bir shoxli bo‘lib, asosiy bo‘g ‘imida qilga o ‘xshash chaynash
о ‘ simtasi bo ‘ladi. Oxirgi beshinchi juft oyoql arida rudimentar jabra о ‘ simtasi
bo‘ladi. Shunday qilib, oyoqlar o ‘rmalash bilan birga, oziqni ushlash va
maydalash funksiyasini ham bajaradi.
Qorin bo’limida 6 juft bargsimon ru
dimentar oyoqlar bor. Bu oyoqlaming
birinchi jufti jabra qopqoqchalarini hosil
qiladi. Qolgan qorinoyoqlarda juda ко ‘ p
plastinkasimon jabra yaproqchalari joy
lashgan. Dum o‘simtasi telson bilan qorin
bo‘limining keyingi uchta bo‘g ‘imining
qo‘shilishidan hosil bo’lgan.