YUK KUTARISH TUSHIRISH MASHINA VA MEHANIZMLARINI TASHISH VOSITALARINI ISHLATGANDA MEHNAT HAVFSIZLIGI mehnat xavfsizligi. Qishloq xo’jalik korxonalarida yuklarni tashish, yuqoriga ko’tarish uchun ko’pgina mashina hamda mexanizmlar ishlatiladi. Tashuvchi mexanizmlar asosan gorizontal yo’nalishda harakatlanadilar. Ular uzluksiz ishlaydigan: tasmali transportyor, havo yordamida, roliklar, tarnovlar yordamida ishlaydigan va boshqa turlardan iborat bo’ladi. Davriy ravishda ishlaydiganlarga esa avtomobillar, avto va elektryuklagichlar va hokazolar kiradi. Yuk ko’taruvchi
uskunalarga ko’prik kranlari, avtomobillarga o’rnatiladigan aylanma kranlar, telfer, o’ziyurar aravacha o’rnatilgan tal va boshqalar kiradi.
Rasm 6.15. Yuklarni xavfsiz ilashtirish va ko’tarish usullari
Kranlarda ishlashda odamning yuk va kranning harakatsiz qismi yoki boshqa ob’ekt (devor, 82
kolonna) orasida siqilib qolishi, ilmoq to’g’ri ilinmaganligi sababli yukning tushib ketishi, elektr uzatish liniyalari yaqinida ishlayotganda elektr toki urishi, ishlayotganlar malakasining etishmasligi
va boshqa sabablar tufayli baxtsiz hodisalar sodir bo’lishi mumkin. Yuk ko’tarish uskunasida 18 yoshga to’lganlargina ishlashiga ruxsat etiladi, bundan tashqari ular tibbiy ko’rikdan o’tgan, maxsus
ta’lim olgan va tegishli guvohnomasi bor bo’lishi kerak.
Xo’jalikning ta’mirlash ustaxonalarida sozlash ishlarini bajarishda kran-to’sinni (kran – balka) ishchilarning o’zlari boshqaradilar, shu sababli ular bilan ko’tarish mexanizmlari bilan xavfsiz ishlash qoidalari bo’yicha ham vaqt-vaqti bilan dars o’tkazib turish zarur.
Barcha yuk ko’tarish vositalari, qo’l bilan ishga tushiriladigan va 1 t gacha yuk ko’taradigan kranlardan tashqari, «Sanoatkontexnazorat» organlari ro’yxatidan o’tgan bo’lishlari kerak. Yuk ko’tarish va tashish mashina va uskunalarini «Sanoatkontexnazorat» davlat tashkiloti tomonidan rasmiylashtirilib, ko’rikdan o’tkaziladi va foydalanishga ruxsat etiladi. Texnik ko’rik
asosan ikki bosqichda, to’liq — har uch yilda bir marotaba va qisman har o’n ikki oyda bir marotaba
amalga oshiriladi. To’liq texnik ko’rik davomida yuk ko’tarish mashinalari va uskunalari statik va
dinamik sinovlar asosida tekshiriladi.
6.16-rasm. Yuk ko’tarish mexanizmlarini statik 6.17-rasm. Stroplalarga ta’sir sinov o’tkazish sxemasi ko’rsatuvchi kuchlar sxemasi
1 – yuk; 2- ipli ko’rsatkich; 3- lineyka
Statik sinov davomida yuk ko’tarish mexanizm yoki mashinasini yuk ko’tarish qobilyatidan
25% ortiqcha zo’riqish asosida yerdan 20-30 sm balandlikda ko’tarilib 10 daqiqa davomida ushlab
turiladi. Bunda sim arqonlarni sifati va ko’tarish mexanizmini to’g’ri chiziq ip bilan paralelligi tekshiriladi.
Dinamik sinovda ko’taradigan yuk miqdori 10% ga oshirib, yuk bir necha marotaba
ko’tarilib tushiriladi va burchak ostida aylantiriladi. Bunda mashinaning barcha mexanizmalari va
tormoz tizimi ishi tekshiriladi.
Mashinalarning bevosita yuk ko’taruvchi moslamalalari (stropa, sim arqon, zanjir, qisqich, ilgak va boshq.) foydalanishga topshirilishidan oldin har galgi tozalanishdan so’ng sinovdan o’tkazilishi kerak. Sinov, me’yordagi yuk ko’tarish qobiliyatidan 25 % ko’p holda bajariladi. Yuk ko’taradigan po’lat va ilmoqli simarqonlarning bir o’ramidagi uzilgan tolalar miqdoriga qarab yaroqli yoki yaroqsizligi aniqlanadi. Bitta arqonda uzilgan tolalar 10% bo’lsa, simarqon yaroqsiz
deb hisoblanadi.
Yukni ortish yoki tushirishga qadar yuk ko’taruvchi vositalarning mustahkam va turg’unligi, ularning yuk ko’taruvchanligi, ko’tariladigan yukka muvofiq kelish-kelmasligi, arqon, sim arqon va
himoya to’siqlarining holatini tekshirish lozim. 83
Qishloq xo’jaligida yuklar xavflilik darajasi bo’yicha 5 guro’hga bo’linadi:
- kam xavfli (qurilish, sabzavotlar va boshq.);
- yonilg’i (moy, benzin va boshq.);
- issiq va changlanuvchi (asfalt, mum, sement va boshq.);
- agressiv suyuqliklar (kislotalar, ishqorlar va boshq.);
- gazsimon tez portlovchi va o’ta tez yonuvchi materiallar (atsetilen va kislorodli gaz ballonlari, paxta tolasi va mahsulotlari).
Massasiga qarab yuklarni uch toifaga ajratish mumkin:
- 80 kg gacha;
- 80 dan 500 kg gacha;
- 500 kg dan og’ir bo’lgan yuklar.
Yuklar ko’pincha qoplarda, savatlarda, karton qutilarga, bochkalarda ortib tashiladi. Ortish usuli tashiladigan yukka va yuk ko’taradigan mashinalar yoki boshqa vositalarning bor- yo’qligiga
bog’liqdir. Qishloq xo’jaligidagi jarohatlarning 35% ga yaqini transportda ish bajarganda sodir bo’ladi. Yuklarni qo’lda ortish va tushirish faqat muvaqqat maydonchalarda ruxsat etiladi.
Bunday
holda erkaklar ko’pi bilan 50 kg, ayollar esa ko’pi bilan 9 kg, 18 yoshgacha bo’lgan o’smirlar ko’pi
bilan 13 kg, o’smir qizlar ko’pi bilan 7 kg yuk ko’tarishlariga ruxsat etiladi.
Chang bo’ladigan yuklarni ortish va tashishda haydovchilar, yuk tashuvchilar, albatta,
himoya ko’zoynaklari va respiratorlardan foydalanishlari kerak. Chang bo’ladigan yoki badbo’y hidli yuklar brezent bilan yopiladi. Bochka yoki shunga o’xshash yuklarni ortishda maxsus ponalardan foydalaniladi. Transport harakati vaqtida yuklar siljimasligi uchun tashishga tayyorlangan yuklar arqonlar bilan bog’lab mahkamlab qo’yiladi. Uzun yuklar alohida e’tibor bilan
mahkam bog’lanishi lozim. Yonilg’ini avtosisternalarda va metall bochkalarda tashishga ruxsat etiladi. Siqilgan kislorod, atsetilen va boshqa yonuvchi gazlar solingan ballonlarni tashishda ular
kuzovlarga yog’ochdan yasalgan uyali maxsus tagliklarga joylashtiriladi va mahkamlab qo’yiladi,
bu tagliklar namat bilan o’ralgan bo’lishi kerak. Yonilg’i gaz to’ldirilgan ballonlarni kislorodli ballonlar bilan birgalikda, kislorodli ballonlarni esa moyli moddalar va moylar bilan birgaliqda tashish mumkin emas. Hamma ballonlardagi ventillarni shikastlanish va ifloslanishdan saqlash uchun qopqoqlar bo’lishi kerak. Yoz kunlarida ballonlar qizib ketmasligi uchun brezent bilan o’raladi.
Ortilgan yukning yerdan baland qismigacha bo’lgan oraliq 3,8 m dan ortiq bo’lmasligi, eni
2,5 m dan ortmasligi, transport orqasidan 2 m dan ko’p chiqib turmasligi kerak (6.18-rasm).
Agar
yuk yoki tashilayotgan qishloq xo’jaligi mashinasining massasi juda og’ir, balandligi yoki gabaritda
belgilangan o’lchamdan katta bo’lsa, u holda bunday yukni tashish uchun yuk olingan yerdagi DAN
dan ruxsat olish zarur. Ruxsatnomada harakat vaqti va marshrut ko’rsatiladi. Agar bunday yuk bilan
temir yo’l orqali o’tiladigan bo’lsa, temir yo’l muassasasidan qo’shimcha ruxsatnoma olish zarur.
Agar yuk enining oxirgi nuqtasi bilan oldingi yoki ketingi gabarit chiroqlari orasidagi oraliq 0,4 m
dan ortiq bo’lsa, transport vositasi gabaritidan 1 m dan ortiq chiqib qolgan yuklar kunduz kuni signalli taxtachalar yoki bayroqchalar bilan, tunda va kunduz kuni ko’rish yomonlashgan vaqtda yoqilgan chiroqlar bilan belgilanishi lozim. Agar tirkama dishlosi transport orqasidan 1m dan ortiq
chiqib qolsa, unga va egiluvchan shatak zvenosiga ham shunday belgi qo’yiladi. Signalli taxtachalar
va bayroqchalarning o’lchami 400×400 mm bo’lishi kerak. Ularning o’ng va teskari tomonlariga
qarama-qarshi diagonal bo’yicha eni 50mm keladigan qilib, qizil va oq yo’llar oralatib chiziladi.
Og’ir yuk tashiydigan tirkama-mashinalarga hamda yuk mashinalariga ortish va ularni tashish ishlari ma’muriyat vakilining kuzatuvida olib borilishi kerak.
Ayniqsa transport vositalari, uziyurar shassi va qishloq xo’jaligi agregatlarini ish jarayonida vujudga keladigan xavfli omillardan biri, bu bo’ylama va yonbosh qiyalikda harakatlanganda ularning bo’ylama va yonaki turg’unligidir (6.20-rasm).
Transport vositalari, uziyurar shassi va qishloq xo’jaligi agregatlarini ko’ndalang
turg’unligini oshirish uchun ularning g’ildiraklar oralig’i mumkin qadar kengaytiriladi yoki mazkur
traktorga tirkaladigan standart tirkamalar g’ildiraklari oralig’iga teng qilib o’rnatiladi. T- 28x4M va
MTZ-80 traktorlarida yo’l tirqishi kamaytiriladi.
YUK KUTARISH TUSHIRISH MASHINA VA MEHANIZMLARINI TASHISH VOSITALARINI ISHLATGANDA MEHNAT XAVFSIZLIGI
